Đoản khúc Dấu Cỏ Kỳ II: Khắc khoải con đường an lạc

Đời trôi!

Bản Dấu Cỏ tọa lạc phía Đông Bắc của dãy núi trải dài, là nơi những con suối thượng nguồn Tây Nam Đông Cửu đổ về. Nước trôi vào ao hồ, trôi sâu lòng đất, trôi trong huyết quản người dân. Bà con biết rằng, dù vào mùa khô hạn, đất nứt toác ra, suối vẫn ăm ắp nước, đó là thứ tài nguyên trù phú để họ sinh kế đời này sang đời khác. Nhưng có điều, người Dao không biết, các thân quặng pegmatit chứa hàm lượng nguyên tố phóng xạ lại nằm trong những khe suối đó. Họ làm sao nghĩ tới cái phạm trù cao siêu ấy, họ không thể hiểu việc sinh hoạt, canh tác chăn nuôi và bao hoạt động khác càng làm chất độc phát tán mạnh hơn; càng ăn uống và lao động thì cái chết, bệnh tật xuất hiện càng nhiều.

Sau 10 năm, kể từ ngày ông Chiêu có đơn kêu cứu, người dân vẫn chưa thể đến nơi ở mới. Khoảng thời gian đó, các nhà khoa học nghiên cứu, đo đạc được 976ha đất Đông Cửu bị nhiễm xạ, riêng Dấu Cỏ chiếm 10,4ha, là vùng lõi nguy hiểm. Theo lãnh đạo huyện Thanh Sơn, diện tích phát tán phóng xạ có chiều hướng khó kiểm soát, thậm chí lan sang các xã lân cận.

Khác với nhiều miền quê Bắc Bộ, Thanh Sơn được thiên nhiên ưu ái là vùng đất giàu khoáng sản, cũng bởi lẽ đó, suốt nửa thế kỷ qua, chính quyền nhiều thời kỳ luôn phải đối mặt vấn nạn quặng tặc hoành hành. Và vô tình, việc khai thác trái phép này đã thúc đẩy nhanh nhất tốc độ lây lan phóng xạ.

Cuối năm ngoái đến nay, đường vào Đông Cửu vốn nát bươm thì giờ băm vằm ra từng khúc, sống trâu lổm ngổm. Sau mỗi chiếc xe chở quặng, bụi không ngớt trương phồng lên thành những đám đỏ quạch. Lợi dụng hạ cốt nền, hàng nghìn khối cao lanh đã bị múc đi khỏi vùng đất này. Phó Chủ tịch UBND xã Phan Huy Biên cho biết, trước đây, bà con san gạt mặt bằng, một số đối tượng tranh thủ cơ hội đưa máy xúc vào khai thác,vận chuyển, mang tập kết ở bên huyện Tân Sơn. “Chính quyền đã kiểm tra, lập biên bản phạt hành chính, làm rào chắn, nhưng chưa thể ngăn chặn dứt điểm”, một người dân phản ánh.

Chỉ nhìn cái “khai trường” ngơm ngam trên quả đồi xót đôi ba khoảnh rừng ấy, cũng đủ nhận biết, môi trường và đất đai nơi đây sẽ không còn dịp tái sinh. Hầm hố chưa hoàn thổ ngoác ra những hốc miệng đen ngòm. Dưới chân núi, đất đá tràn vào đồng ruộng cằn cỗi, kèm theo thứ nước sền sệt, vàng ệch. Tôi đã đến Thanh Sơn vài lần, từng thấm thía cảnh người ta lôi lên khỏi hầm cái xác mềm oặt, tím bầm lại như tiết trâu. Khuôn mặt họ đờ đẫn ngấm vào bóng chiều ảm đạm.

Bữa ấy, khi ráng nắng cuối cùng lịm dần, chúng tôi đi qua năm, sáu trái đồi, đứng trên vô vàn bình địa cày xới lam nham, ngắm những đoàn người lên cao, lên cao... Mới hay, chắc chỉ khi hết man gan, cao lanh, silic… thì lòng đất mẹ sẽ thật sự ngủ yên. Và khi đó, không chỉ tài nguyên cạn kiệt, mà xứ sở này còn khoác thêm vẻ hoang tàn, chết chóc vì nhiễm xạ.

… Quá trưa hôm sau, cơn mưa rừng bất chợt, từ lưng núi, nước dội xuống đồng bằng ầm ào như thác đổ. Trong căn nhà anh Lê Văn Thắng, tôi nhìn qua khung cửa gỗ tranh tối tranh sáng, những thửa ruộng trũng mênh mông, hun hút đang nuốt trọn mọi vật tràn về của thượng nguồn. “Mỗi hộ chỉ có 2,7ha lúa và 0,5ha sắn. Nhưng từ dạo công bố bản nhiễm xạ, mọi sản phẩm dân Dấu Cỏ làm ra, không dễ bán mua, đổi chác nữa. Nghèo lại càng nghèo”, anh Thắng nói. Dẫu sao, đời người Dấu Cỏ vẫn phải sống nhờ vào đấy!

Về nơi ở mới, người Dấu Cỏ chưa thể an cư

Những căn nhà trên... ngọn cây!

Từ dạo biết mình sống trên lò phóng xạ, đời người Dấu Cỏ trở thành cái vòng luẩn quẩn. Không còn như nửa thế kỷ trước, thời du mục kiểu Đam San của ông cha, muốn di cư đến đâu là đi. Và 5 năm trời, sau lá đơn mòn mỏi, những tưởng họ cũng nhìn thấy một chốn “an cư”.

Giữa năm 2010, UBND tỉnh Phú Thọ quyết định rót 25 tỷ đồng, xây dựng khu tái định cư. Theo đó, công trình triển khai trong hai năm, do Sở NN&PTNT làm chủ đầu tư. Dự án thực hiện trên tổng diện tích gần 65.000 m2, gồm các hạng mục đường giao thông, hệ thống thoát nước, cấp điện với trạm biến áp 100KVA... Đồng bào Dao đến ngắm, lần đầu trong đời họ nhấm nháp cảm giác hạnh phúc, ai nấy mắt ngân ngấn nước. Rồi cũng đến ngày, họ được thông báo có thể dọn về. Khổ nỗi, nơi ở mới không có nhà, họ phải mang… nhà cũ đến. Chính quyền chưa tính giúp bà con cái chuyện, nhà cũ họ vẫn chui ra chui vào mấy chục năm nay, để nguyên còn gọi là nhà, chứ dỡ ra chỉ còn đống củi mục. Đành vậy, người Dấu Cỏ lại về nơi cũ. Thi thoảng, có việc đi qua cái cái công trình 25 tỷ đồng, họ ngậm ngùi nhìn cỏ hoang mọc um tùm.

… Gần sáu năm nữa lại trôi qua! Người dân Dấu Cỏ không còn kêu cứu nữa. Họ cam chịu vá víu đời mình với nỗi đau, tựa định mệnh mà Chúa buộc họ phải vượt qua trước khi lên thiên đàng. Dường như từng ấy thời gian, cơ quan thẩm quyền các cấp cũng nhận ra, không thể vùi chôn 25 tỷ đồng, nên phê duyệt thêm kinh phí “hỗ trợ chuyển nhà” và cấp nước sinh hoạt. Bởi khu định cư lúc đó chỉ làm cống thoát nước, còn lấy nước từ đâu đã có… các dòng suối. Dù “cái gì cũng thiếu”, trưởng bản Chiêu bảo thế, nhưng “đời mình bỏ rồi, vẫn còn đời con đời cháu nữa”! Về chỗ ở mới, dân làng lại thông tỏ, còn thiếu điều quan trọng nhất, đó là làm gì để sống!?

“Di chuyển đồng bào ra khỏi vùng nguy hiểm là mục tiêu cốt yếu, nhưng để bảo đảm cho họ cuộc sống ổn định, thoát nghèo thì cần thay đổi tập quán canh tác, nhận thức về sản xuất. Trước mắt, chưa có biện pháp khả thi hỗ trợ người dân chuyển đổi ngành nghề”, Phó Chủ tịch xã Phan Huy Biên trăn trở.

… Từ nơi ở mới về nơi ở cũ ngót năm cây số đường núi. Sáng nào bà con Dấu Cỏ cũng cuốc bộ lên đó. Đất vườn khu định cư chỉ đủ trồng vài thứ rau tạp, nên dẫu rằng, cái vùng trũng trên miền chót vót ấy có nhiễm độc đến mức nào, thì gần trăm nhân khẩu vẫn phải trông chờ từ đồng ruộng và hợp đồng khoán bảo vệ rừng. “Trẻ con không cho phép bén mảng tới nữa, nhưng người lớn phải vào mà làm ăn, đằng nào cũng bệnh tật rồi. Ban đầu còn chịu khó đi lại trong ngày, dần người ta dựng lều ở luôn, trông coi cho tiện, thi thoảng mới “về thăm nhà”. Tôi nghĩ, để sinh kế lâu dài, người Dao có thể trồng cỏ nuôi bò thương phẩm, mô hình không tốn diện tích… Vấn đề nan giải là khâu tư vấn, lấy vốn ở đâu?”, ông Chiêu trầm ngâm.

Những đứa trẻ xóm Dấu Cỏ ở bản mới

Trong cái hơi nồm ngột ngạt tựa hồ nghẽn sâu tận vòm họng, vào tới chiếc chòi canh rừng đầu tiên, người tôi như được bọc bởi làn hơi mỏng. Một cái đầu xùm xụp ló ra, áo choàng to đùng, nón lá rách tươm, vẫy vẫy, bảo, ngồi uống trà đã. “Đợi nắng tí, giời ráo ráo hãy đi, vắt nhiều lắm. Cả đời ở thế này, quen rồi. Trông rừng đừng để hụt cây nào, trừ tiền chết. Ruộng nữa, bỏ đấy thì mưa xuống, đất khai thác quặng tràn lấp, thành cánh đồng hoang luôn”, đôi bàn tay đen ngẳng ôm lấy ngực, mặt người đàn ông rúm lại sau cơn ho sù sụ. Nhấp ngụm nước lờm lợm, trưởng bản Chiêu giới thiệu, anh Lê Văn Sơn, vợ sảy thai năm lần rồi.

Gần 60 năm sống trên “lò phóng xạ”, người Dấu Cỏ đã chật vật về được nơi ở mới. Số nhân khẩu của làng cũng tăng lên, nhưng bệnh tật, chết chóc chưa thôi ngừng, khi con đường “lạc nghiệp” vẫn xa vời vợi. Những ngôi nhà gỗ thơm mùi sơn mới, chẳng thể là gốc rễ giúp họ an cư, khi họ còn ăn cơm trên đồng ruộng cũ, hít thở căng phồng lồng ngực thứ không khí ông cha họ đã tìm ra. “Trên cơ sở khảo sát hàm lượng nhân tố trong thực vật, nước, tính liều hiệu dụng qua đường hô hấp, tiêu hóa, xác định 5 hộ dân có suất liều gamma tại nhà lớn hơn 0,6µSv/h; 16hộ chịu mức 5,03 - 18,63mSv/năm”. Ấy là thông tin cuối cùng lãnh đạo xã Đông Cửu nói với tôi trong lần về Thanh Sơn này.

… Sau lưng dốc, chỉ còn loáng thoáng vài đứa trẻ chăm sóc mấy luống rau. Bố mẹ chúng đã vào rừng. Có đứa bập bẹ nói với tôi, anh con ngủ cùng cả đêm, sáng ra, bị mang lên đồi liền. Ánh mắt nó dại đi, nó đâu biết, ở xóm nó, nấm mồ trẻ em nhiều hơn người lớn. Phải đợi nó trưởng thành, không chí ít qua tuổi 13, để hiểu được điều đó và khi thấm thía nỗi đau sẽ ám ảnh suốt đời ấy, nó cũng còn may mắn hơn nhiều đứa trẻ trong làng rồi!