Một quần thể kỳ vỹ
Khu BTTN Pù Hoạt là một trong ba vùng thuộc Khu dự trữ sinh quyển Miền Tây Nghệ An, nơi đây còn lưu giữ được diện tích rừng nguyên sinh lớn của Việt Nam, với mức độ đa dạng sinh học cao, là vùng trọng điểm với hệ sinh thái đặc trưng tiêu biểu vùng Tây Bắc Nghệ An và giải Bắc Trường Sơn. Nơi đây có hàng trăm loài động thực vật quý hiếm. Đặc biệt, ở Khu bảo tồn này có quần thể sa mu dầu độc đáo, quý hiếm cần được bảo vệ, nhân giống.
Cây sa mu dầu cótên khoa học là Cunninghamia konishii Hayata, thuộc họ Hoàng đàn (Cupressaceae); người Thái miền Tây xứ Nghệ gọi là cây Lông Lênh.
Quần thể cây Sa mu dầu phân bố trong những cánh rừng tự nhiên hùng vĩ chạy dọc biên giới Việt - Lào nằm trong sinh cảnh rừng kín thường xanh, mưa mùa nhiệt đới hỗn giao giữa cây lá rộng và cây lá kim. Tại các khu vực rừng giàu vùng giáp biên giới Việt Nam - Lào, trên địa bàn 3 xã Nậm Giải, Hạnh Dịch, Tri Lễ (huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An) xuất hiện trên những đai cao so với mặt nước biển từ 1.200 m đến 1.800 m. Số lượng quần thể Sa mu dầu phân bố tại đây được chia thành 7 khu vực với số lượng cây lên đến hàng nghìn cây, trong đó có những cây đường kính lên tới 3,7m; chiều cao 50-60m.
Tại xã Nậm Giải, tổng số cây đã điều tra là 109 cây, phân thành 2 khu vực đó là khu vực Suối Huồi Giải thuộc tiểu khu 91 khoảnh 5 và khu vực Suối Huồi Dừm, tiểu khu 91 khoảnh 12 và tiểu khu 92 khoảnh 3.
Tại xã Hạnh Dịch, tổng số cây đã điều tra 970 cây, phân bố trên 3 khu vực đó là tiểu khu 61, khoảnh 2, khu vực 2 là tiểu khu 60 khoảnh 4, 5 và khu vực 3 là khu vực tiểu khu 59, khoảnh 11, 15, 18, 19, 22. Đặc điểm chung các quần thể Sa mu dầu tại đây có số lượng cây nhiều, mật độ cá thể cây tương đối cao tại một số khu vực điển hình như khu vực suối Huồi Chạm. Đặc biệt, có một cá thể cây có đường kính 3,7 mét; cả chục người ôm không xuể, là cây lớn nhất trong tất cả các khu vực đo đếm.
Ở xã Tri Lễ, tổng số cây bắt gặp và đã được kiểm đếm với những cây đường kính lớn là 40 cây. Các cá thể Sa mu dầu tại đây phân bố trải dài trên diện tích lớn với số lượng cây lên tới hàng trăm cây, phân bố chủ yếu trên các khoảnh 1,2,3,4,5 thuộc tiểu khu 95, đường kính các cây ở đây có đường kính từ 0,8 m đến 3,0 m, nằm rải rác hoặc thành nhóm cụm 3-10 cây.
Trong tổng số 56 cây mới được công nhận là cây di sản, cây có đường kính lớn nhất là 3,7m, cây có đường kính nhỏ nhất là 1,5m, đường kính bình quân chung là 2,01m; chiều cao vút ngọn của những cây cao nhất là 60m, thấp nhất là 40m, chiều cao vút ngọn bình quân chung cho 56 cây là 46,25m. Các cây nói trên nằm hoàn toàn ở xã Hạnh Dịch.
Theo các nhà khoa học, đặc điểm sinh thái của loài cây này là cây gỗ to, thường xanh, có thể cao đến hơn 50 m có cây lên tới 70 m, đường kính thân có thể đạt tới 4-5m,tán lá hình tháp. Lá mọc xoắn ốc rất dày đặc, có gốc vặn do đó xếp ít nhiều thành 2 dãy, hình dải, dài 2 - 3cm, rộng 0,25cm, thót thành mũi tù, không cứng ở đầu, hơi có răng cưa ở hai mép lá và có 2 dải lỗ khí chủ yếu ở mặt dưới.
Cây của bậc…đế vương
Sa mu dầu là một loại gỗ có vân thớ đẹp, dễ chế biến gia công, có thớ gỗ dọc thớ và đặc biệt gỗ có khả năng chịu nắng mưa rất tốt để ngoài trời có thể lên đến hàng trăm năm, hơn nữa gỗ toát ra một mùi thơm dìu dịu, có tính năng xua đuổi ruồi muỗi, nhưng điều đặc biệt ấy khiến nó trở thành thứ gỗ quý và có nhiều huyền thoại bao phủ quanh nó hàng ngàn năm nay.
Sa mu dầu (Ngọc Am) là loài gỗ quý, xưa kia chỉ có bậc đế vương mới được sử dụng. Hương Sa mu dầu quyện vào làn da cung tần mỹ nữ khiến các bậc đế vương say đắm. Tinh dầu Ngọc Am dùng để nhỏ vài giọt vào nước tắm là một trong những cách xức nước hoa của các cung tần mỹ nữ xưa kia. Hương Ngọc Am quyện với da trắng hồng của người con gái như một thứ “bùa mê” khiến các bậc đế vương say mê, ngây ngất.
Một công dụng khác khiến Sa mu dầu được người dân ráo riết săn tìm, ấy là nó còn là một biểu tượng tâm linh, diệt trừ tà khí. Các tượng gỗ, tượng thế, tràng hạt, gối đầu… được làm bằng gỗ Sa mu dầu có tác dụng được cho rằng có thể đuổi tà khí, đón rước thịnh vượng về nhà. Ngoài ra, nhiều người còn cho rằng, Sa mu dầu có tác dụng chữa bệnh, tắm bằng bồn gỗ Sa mu dầu giúp cơ thể thải độc tố, lưu thông khí huyết, ngăn ngừa rôm sảy, giúp tinh thần tỉnh táo… Thậm chí, hương Sa mu dầu còn được coi như thứ mùi kỵ côn trùng, khiến ruồi muỗi bay xa.
Đặc biệt Sa mu dầu cùng với Hoàng Đàn là hai trong những loại cây có khả năng tạo tuyết pha lê (trong những điều kiện nhất định). Lớp tuyết này nếu dùng đèn pin soi vào sẽ lóng lánh màu của cầu vồng, vì vậy những sản phẩm tâm linh như: Tượng Phật, La Hán, Quan Công…được chế tác từ loại gỗ này khi có tuyết sẽ tạo cảm giác linh thiêng hơn rất nhiều so với tượng làm bằng các chất liệu khác. Qua nghiên cứu các nhà khảo cổ người xưa còn dụng loài gỗ này vào việc làm nên các Quan tài dành cho vua chúa và tầng lớp quan lại, dùng làm ván lợp nhà.
Sa mu Dầu là loài cây gắn liền với đời sống đồng bào miền núi và nét văn hóa của người dân vùng cao nơi đây. Đối với đời sống người dân nơi đây đồng bào người Mông sử dụng gỗ loài Sa mu dầu vào việc làm mái nhà, ván thưng nhà, làm hàng rào, còn người Thái sử dụng với nhiều công dụng hơn ngoài lợp mái, ván thưng nhà như đồng bào Mông thì họ còn dùng để đóng đồ gia dụng như giường tủ, bàn ghế, bộ Ván ngựa (Giong).. Truyền thống và kinh nghiệm sử dụng loại gỗ này đã trải qua rất nhiều thế hệ có thể nói là tới hàng ngàn năm nay. Hiện nay, việc sử dụng gỗ Sa mu dầu được sử dụng nhiều hơn vào việc chế tác đồ gia dụng, gỗ làm nhà như cột, văng, xà, đồ thủ công mỹ nghệ như tượng, tranh, Lộc bình, trần gỗ, Lan ri, gỗ ốp tường.
Về văn hóa các đồng bào người Mông tại xã Tri Lễ và người Thái tại xã Nậm Giải, Hạnh Dịch, Thông Thụ vẫn còn lưu giữ được nét văn hóa gắn liền với loài cây Sa mu dầu thông qua việc lưu giữ và duy trì các nếp nhà sàn, nhà đất với đặc điểm mái lợp Sa mu dầu như khu vực 8 bản Mông Tri Lễ, 4 bản thái cổ Na Xai, Hủa Mương thuộc xã Hạnh Dịch, bản Pục, bản Méo của xã Nậm Giải.
Với đặc tính sinh thái học của loài và tình hình thực tế phân tại Khu BTTN Pù Hoạt đa số các cá thể cây bắt gặp có tuổi thành thục cao, có nhiều cây có đường kính lớn đã thành thục về sinh trưởng, tuy nhiên không thấy sự xuất hiện các cây con vì vậy đây là thách thức lớn cho công tác bảo tồn, phát triển loài. Hơn nữa loài có sự phân bố ở những vị trí địa hình hiểm trở dọc theo khe suối, vách đá có độ dốc lớn và thường tập trung ở những khu vực giáp biên giới Việt Nam - Lào nên vấn đề thu hái và gieo ươm cây con để thực hiện việc phát triển loài rất khó khăn, hiện nay việc nhân giống gieo ươm loài cây này mức độ thành công thấp và khó tiến hành, cần nhiều sự đầu tư nghiên cứu, nhiều tiền của và thời gian.
Ôn Nguyễn Văn Sinh – Giám đốc Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt, cho biết: Khu BTTN Pù Hoạt nằm trên sườn Bắc của dãy Trường Sơn về phía Tây Bắc của tỉnh Nghệ An, có độ cao từ 200m đến 2.457m, trên địa bàn huyện Quế Phong. Đây thực sự là một kho tàng về đa dạng sinh học, lưu giữ các nguồn gen của nhiều loài động, thực vật quý hiếm và đặc hữu như: Pơ mu, sa mu dầu, bách xanh, lan kim tuyến, voọc xám, vượn má trắng, gà lôi vằn, mang lớn, mang Pù Hoạt; đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc phòng hộ đầu nguồn, giữ và cung cấp nguồn nước tưới, điều hòa khí hậu, bảo vệ môi trường.
