Chuyển đổi năng lượng: Cơ hội và rủi ro cho các nước đang phát triển giàu khoáng sản

Nhu cầu khoáng sản thiết yếu bùng nổ vừa là cơ hội, nhưng cũng vừa đặt ra những thách thức đáng kể cho các nước đang phát triển giàu khoáng sản trong quá trình chuyển đổi năng lượng, đặc biệt là những quốc gia đang phải vật lộn với sự phụ thuộc vào hàng hóa, khi 60% doanh thu xuất khẩu hàng hóa trở lên của một quốc gia đến từ nguyên liệu thô.

Theo phân tích của tổ chức Thương mại và Phát triển Liên hợp quốc (UNCTAD), sự phụ thuộc này cản trở sự phát triển kinh tế và kéo dài bất bình đẳng, cũng như tình trạng dễ bị tổn thương trên khắp châu Phi cận Sahara, Nam Mỹ, Thái Bình Dương và Trung Đông.

Tình trạng này hiện đang ảnh hưởng đến 95 nước đang phát triển, tương đương gần 50% số thành viên của Liên hợp quốc. Được biết, tổng cộng có 29 trong số 32 quốc gia được xếp vào nhóm có mức phát triển con người thấp trong năm 2021 đều phụ thuộc vào hàng hóa.

Tổng Thư ký Hội nghị Liên hợp quốc về Thương mại và Phát triển nhấn mạnh: “Hàng hóa và sự phụ thuộc vào hàng hóa là những vấn đề trọng tâm trong quá khứ và đặc biệt là tương lai của thương mại và phát triển”.

Đầu tư vào các dự án khai thác khoáng sản quan trọng còn hạn chế

Hiện nay, đầu tư toàn cầu vào các khoáng sản quan trọng trong chuyển đổi năng lượng không theo kịp nhu cầu ngày càng tăng. Mức sản xuất hiện tại không đủ để đáp ứng nhu cầu cần thiết nhằm hạn chế sự nóng lên toàn cầu ở mức 1,5 độ C như mục tiêu đã được đặt ra trong Thỏa thuận Paris.

UNCTAD cho biết, đã xác định được 110 dự án khai thác mỏ mới trên toàn thế giới, trị giá 39 tỷ USD, trong đó 22 tỷ USD được đầu tư vào 60 dự án ở các nước đang phát triển. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2030, ngành công nghiệp này có thể cần khoảng 80 mỏ đồng mới, 70 mỏ lithium và niken mới và 30 mỏ coban mới.

Từ năm 2022 đến năm 2030, khoản đầu tư cần thiết sẽ dao động từ 360 - 450 tỷ USD, nhưng khoảng cách thiếu hụt có thể lên đến từ 180 - 270 tỷ USD. Sự thiếu hụt đáng kể nhất là các khoản đầu tư vào khai thác đồng và niken, lần lượt chiếm 36% và 16% tổng lượng thiếu hụt.

Trong khi đó, dựa trên dữ liệu của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), các dự báo của UNCTAD cho thấy đến năm 2050, nhu cầu về lithium có thể tăng hơn 1.500%, và nhu cầu về niken, coban và đồng cũng tăng với mức tương tự.

Nâng cao chuỗi giá trị tại địa phương

Các dự án khai thác khoáng sản mới cần mang lại cơ hội cho nhiều nước đang phát triển, đặc biệt là ở khu vực châu Phi. Châu lục này tự hào có hơn 1/5 trữ lượng thế giới về hàng chục kim loại cần thiết cho quá trình chuyển đổi năng lượng, trong đó có 19% lượng kim loại cần thiết cho xe điện.

Tuy vậy, để tận dụng tối đa nguồn tài nguyên khoáng sản của mình, các nước đang phát triển phải vượt ra khỏi việc chỉ cung cấp khoáng sản thô và nâng cao chuỗi giá trị.

Theo phân tích của UNCTAD về chuỗi cung ứng xe điện, không có quốc gia nào tại khu vực châu Phi hoặc châu Mỹ Latinh hiện là nước đóng vai trò chính trong sản xuất hoặc kinh doanh vật liệu pin xe điện.

Tuy nhiên, kinh nghiệm của Cộng hòa Dân chủ Congo cho thấy các nước đang phát triển có thể đạt được tiến bộ trong việc tăng thêm giá trị cho khoáng sản của mình bằng cách tinh chế và chế biến khoáng sản ngay trong nước, giúp tăng giá khoáng sản khi xuất khẩu.

Bằng cách tinh chế và chế biến coban tại địa phương, quốc gia này đã tăng đơn giá khoáng sản từ 5,8 USD/kg khi khai thác lên 16,2 USD/kg sau khi chế biến. Với bước tiến ban đầu này trong chuỗi giá trị, xuất khẩu coban đã qua chế biến của quốc gia châu Phi này đạt 6 tỷ USD vào năm 2022, so với chỉ 167 triệu USD xuất khẩu coban chưa qua chế biến.

Hỗ trợ toàn cầu - chìa khóa để tránh "cạm bẫy" phụ thuộc vào hàng hóa

Để phát triển các ngành công nghiệp, đa dạng hóa nền kinh tế và xác định lại vai trò của mình trong nền kinh tế toàn cầu, các nước đang phát triển giàu khoáng sản chuyển đổi năng lượng quan trọng phải tránh những cạm bẫy của sự phụ thuộc hàng hóa trước đây.

Mặt khác, nhu cầu tăng cao hiện nay đối với các khoáng sản này có thể làm tăng thêm sự phụ thuộc vào hàng hóa, làm trầm trọng thêm tình trạng dễ bị tổn thương về kinh tế trong khi lợi ích vẫn nằm ngoài tầm với của cộng đồng và doanh nghiệp địa phương.

UNCTAD ủng hộ các hợp đồng khai thác và giấy phép thăm dò bền vững và minh bạch hơn để thúc đẩy các ngành công nghiệp trong nước và cho phép các công ty địa phương ở các nước đang phát triển tham gia tốt hơn vào chuỗi giá trị của các thành phần năng lượng tái tạo.

Tổ chức này nhấn mạnh vai trò quan trọng của sự hỗ trợ toàn cầu trong việc đảm bảo quyền tiếp cận các khoản đầu tư và công nghệ cần thiết. Ví dụ, Liên hợp quốc có vai trò quan trọng trong việc thiết lập các nguyên tắc sản xuất và giao dịch công bằng và bền vững các khoáng sản cần thiết cho quá trình chuyển đổi năng lượng.