Thanh âm trong như sương mai nhưng rung ngân vang động luồn qua lá rừng, hòa theo tiếng suối mà đến khắp bản trên, xóm dưới. Những cán bộ của khu bảo tồn lập tức chụp ảnh hướng đàn vượn tụ về ngủ đêm, không quên nhìn sang chúng tôi đùa vui “Ở triền rừng này, mùa xuân và vượn đã “nhập cảnh” mà chẳng chịu trình báo Bộ đội Biên phòng”.
Cảnh sắc thiên nhiên khiến chúng tôi nhớ đến câu thơ “Cảnh rừng Việt Bắc thật là hay/Vượn hót chim kêu suốt cả ngày” mà Bác Hồ đã ứng tác năm nào. Thung lũng Ngọc Côn - Phong Nặm đẹp đến mê mải được tạo lập bởi đôi tay yêu lao động của cộng đồng các dân tộc Kinh, Tày, Nùng đã bao đời sống gắn bó bên nhau, trở thành “phên dậu” nơi địa đầu hiểm yếu. Từ dãy Ngọc Côn, dòng Quây Sơn đã “vượt biên” chảy vào lãnh thổ Việt Nam rồi uốn lượn qua núi Lũng An, núi Lũng Khuốt, Lũng Qua, Lũng Thoang, Pò Dao, Tôm Đeng… gom nước đổ dạt dào nơi thác tiên Bản Giốc, tạo nên những xóm núi lẩn khuất trong mây và những cánh đồng thơm hương nếp mới.
Như một món quà thiên nhiên ban tặng, hành trình khám phá của chúng tôi hôm đó có những người bạn có chỏm mũ đen cứ líu lo trầm bổng như dẫn đường, tiếng hót lẫn trong mây trắng và lá xanh, cứ vút cao như tiếng chuông bạc của thần Rừng treo nơi đầu gió. Cảm xúc tuyệt vời đến mức chúng tôi thấm thía vì sao người dân vùng biên giới này đã quý trọng loài vượn Cao-vít và rất tự hào khi miền rừng xa xôi này được loài linh trưởng quý hiếm bậc nhất thế giới lựa chọn là nhà. Nhờ sự chung tay của hai nước Việt Nam - Trung Quốc, qua 45 năm bị coi là tuyệt chủng trên Trái đất và 20 năm được phát hiện ở vùng rừng biên giới Trùng Khánh (Việt Nam) và Bang Lượng (Trung Quốc) đàn vượn mào đen, hay còn gọi là vượn Cao-vít đã phát triển lên đến 18 đàn với gần 130 cá thể.
Và như lời nói vui của các cán bộ khu bảo tồn, những cư dân đặc biệt này mang hai quốc tịch, lúc sống ở Trung Quốc, khi lại kéo đàn về Việt Nam, tự do qua lại biên giới mà không cần giấy thông hành. Cũng chính nhờ có loài linh trưởng đáng yêu này mà hoạt động phối hợp quản lý, bảo vệ chủ quyền an ninh biên giới, bảo vệ rừng và loài vượn quý giữa các ban, ngành chức năng của huyện Trùng Khánh và địa khu Tĩnh Tây, Quảng Tây, Trung Quốc cũng gắn bó mật thiết hơn. Nên vì thế mà vượn Cao-vít cũng có thêm cái tên là “vượn sứ giả hữu nghị” hay “ca sĩ opera của giới động vật”.
Ông Nông Văn Tạo - Giám đốc Ban Quản lý khu bảo tồn Trùng Khánh cho biết, đây là vùng núi đá Karst lớn nhất thế giới, trải qua sự bào mòn của triệu triệu kỷ nguyên đã khiến cho địa hình vô cùng cheo leo, hiểm trở, mỗi mũi đá đều sắc mỏng như dao. Hệ sinh thái Karst ở miền rừng này cũng được các nhà khoa học đánh giá là hết sức độc đáo và đa dạng, đường rừng nhiều cây bụi ẩm ướt, trơn trượt và các loài vật có độc ẩn mình dưới tầng lá mục. Ông Tạo cũng cho biết, kể từ năm 2007, với sự vào cuộc trách nhiệm của Tổ chức Bảo tồn động, thực vật hoang dã Quốc tế (FFI) cùng Chính phủ hai nước Việt Nam, Trung Quốc, dự án trao đổi, hợp tác giữa hai nước trong việc bảo tồn loài và khu sinh cảnh vượn Cao-vít đã có nhiều bước tiến đáng ghi nhận. Các bên đã triển khai nhiều biện pháp hữu hiệu nhằm giảm thiểu các mối đe dọa để bảo tồn loài vượn và các loài động thực vật quý hiếm khác thuộc hệ sinh thái Kast này.
Hai tỉnh Quảng Tây và Cao Bằng đã ký Biên bản ghi nhớ hợp tác, bảo tồn xuyên biên giới loài và khu vực sinh cảnh vượn Cao-vít phương Đông năm 2011 và phối hợp hiệu quả trong suốt hơn 11 năm qua. Căn cứ vào Biên bản thỏa thuận, kiểm lâm hai nước mỗi năm giao ban bốn lần, thiết lập đường dây nóng để thường xuyên liên lạc để trao đổi những vấn đề nảy sinh trong công tác bảo vệ vượn và vùng sinh cảnh của chúng. Chức vụ Chủ nhiệm Ủy ban hợp tác được lãnh đạo khu bảo tồn của hai nước luân phiên chủ trì. Mỗi năm hai lần, hai khu bảo tồn sẽ tổ chức “Hội đàm cột mốc” tại khu vực Mốc quốc giới số 778 và 784 để giao lưu. Nhân viên đội bảo vệ rừng của hai nước thành lập một đội tuần tra chung và thường xuyên tổ chức tuần tra để tăng cường độ ngăn chặn các hành vi phạm pháp. Họ cũng thường xuyên đến giao lưu, thăm hỏi và chia sẻ khó khăn vất vả suốt những năm tháng gắn bó với vượn và rừng biên giới.
“Chính dãy núi nhấp nhô này đã trở thành con tàu Noah trên hành trình hồi sinh của loài vượn quý” - Ông Dương Giang - Giám đốc Trung tâm Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên vượn Cao-vít phương Đông Bang Lượng đã hào hứng trả lời chúng tôi như vậy qua cuộc gọi ứng dụng WeChat. Ông Dương Giang cho biết thêm, rằng, số lượng vượn Cao-vít ở Trung Quốc hiện còn ít hơn cả loại gấu trúc, do 2/3 số đàn đã lựa chọn Việt Nam là quê hương. “Chúng tôi rất tích cực trao đổi thông tin bảo tồn, bàn thảo biện pháp bảo tồn và thực hiện chung sức bảo tồn. Tình cảm giữa những cán bộ làm công tác bảo tồn Việt Nam - Trung Quốc rất hữu hảo” - ông khẳng định.
Lực lượng chức năng hai nước cũng đồng thuận cao trong việc cùng hỗ trợ những “sứ giả hữu nghị” này, tạo điều kiện tối đa để chúng có thể qua lại biên giới tự do, an toàn và trở thành một biểu tượng đẹp của tinh thần hữu nghị, hợp tác Việt Nam - Trung Quốc. Vậy là nhiều đàn vượn cứ việc ung dung tối ngủ ở Trung Quốc, sáng về Việt Nam kiếm ăn, chơi đùa rồi tối lại về Trung Quốc. Điều đáng ghi nhận là bảo vệ cho sự an toàn của các đàn vượn, ngoài cán bộ kiểm lâm, biên phòng thì còn có nhiều nhóm tuần tra rừng cộng đồng được thành lập với thành viên chính là người dân bản địa, thậm chí là những thợ chuyên săn thú trong rừng hoặc thợ sơn tràng.
Có được sự chuyển biến quan trọng trong nhận thức của người dân là nhờ sự nỗ lực rất lớn của các cơ quan chức năng và tổ chức FFI. Nhiều năm qua, các dự án hỗ trợ sinh kế cho người dân vay vốn chăn nuôi, giảm sự phụ thuộc vào tài nguyên rừng được triển khai hiệu quả. Các hộ dân biên giới cũng được tạo điều kiện tham gia trồng rừng để có thêm thu nhập và hiểu biết nhiều hơn về những “người bạn” đáng yêu đang chia sẻ thiên nhiên tươi đẹp cùng với mình. Đồng thời, các hoạt động tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân cũng được đẩy mạnh với điểm nhấn là hoạt động “Ngày hội bảo tồn Vượn Cao-vít” ở các xã biên giới Phong Nặm, Ngọc Côn, Ngọc Chung tổ chức hằng năm. Nhờ đó, người dân biên giới đã hiểu và tích cực tham gia rừng tự nhiên quê hương mình, bảo vệ động vật hoang dã.
Điều đáng trân trọng là sau 14 năm triển khai hành động bảo tồn liên hợp, những khu rừng bị phá hủy của vùng biên giới Trùng Khánh - Bằng Lượng tràn đầy sức sống và hệ động thực vật nơi đây đã phong phú hơn rất nhiều. Lực lượng kiểm lâm và đội ngũ trợ lý dự án của FFI đã cùng nhau tìm hiểu những loại cây phù hợp làm thức ăn và nơi trú ngụ cho đàn vượn và tiến hành ươm giống cây con và trồng xen dưới tán rừng tự nhiên gần 1 vạn cây giống thuộc 40 loài. Ông Josh Kempinski - Giám đốc quốc gia Tổ chức FFI Chương trình Việt Nam khẳng định, sự phối hợp tuyệt vời của Chính phủ và lực lượng chức năng hai nước Việt Nam - Trung Quốc đã trở thành tấm gương cho công tác bảo tồn động thực vật xuyên quốc gia.
Những chú vượn Cao-vít, đúng như tên gọi “sứ giả hữu nghị” của mình, đã tạo nên tình bạn, tình đồng chí thân thiết giữa những con người yêu thiên nhiên, tôn trọng đa dạng sinh thái và xả thân bảo vệ các loài linh trưởng của hai nước Việt - Trung. Ông Nông Văn Tạo thì đã thành thói quen, thường xuyên điện đàm với ông Dương Giang, quá nửa cuộc gọi là nói chuyện “hươu vượn” theo đúng nghĩa đen. Đồng bào Tày, Nùng ở các xã Phong Nặm, Ngọc Côn, Ngọc Chung của Việt Nam cũng nhờ vượn mà thân thiết hơn với đồng bào dân tộc Choang ở bên kia biên giới.
Đứng bên cột mốc, gió xuân hây hẩy tràn về, hoa rừng theo nhịp bước xuân đi và tiếng hót thanh tao thoắt gần, thoắt xa mà khe khẽ nở.
.jpg "Đắk Nông: Phát động “Tết trồng cây đời đời nhớ ơn Bác Hồ”")
