“Tận thu” tài nguyên khoáng sản – hệ lụy khôn lường

    

                     

   Được đánh giá là nơi có trữ lượng vàng lớn nhất khu vực Tây Nguyên, xã Hiếu, huyện Kon Plông (tỉnh Kon Tum) là nơi được “vàng tặc” đặc biệt quan tâm. Vì vậy, liên tục từ năm 2013 đến những ngày gần đây, hàng trăm người dân từ các tỉnh Bắc Giang, Nam Định, Quảng Ngãi, Gia Lai, Kon Tum...  đổ về khu vực suối Đăk Hre (bắt nguồn từ xã Hiếu chảy vào sông Re đổ về huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi) để đào đãi vàng. Tại đây, “vàng tặc” đã xâu xé, băm nát, lật tung thượng nguồn sông Re để tìm kiếm vàng sa khoáng. Đất, đá bị máy múc, máy bơm khoét sâu tạo thành những “hố bom” nham nhở khắp nơi. Tại các bãi vàng vừa khai thác xong, mùi xyanua bốc lên nồng nặc, sông Re đục ngầu vì bùn, mặt sông nham nhở, cây cối xung quanh bị cưa xẻ làm lán trại ngã rạp ngổn ngang. Không những vậy, để tranh giành thị phần, các nhóm người không ngại thanh toán lẫn nhau, kể cả ép người dân bán đất để chúng khai thác vàng. Trước tình hình đó, mới đây UBND tỉnh Kon Tum đã chỉ đạo thành lập Đoàn liên ngành tiến hành kiểm tra, xử  lý nên tình hình đã tạm lắng xuống.

    

   Không những xã Hiếu mà nhiều địa phương khác trên địa bàn tỉnh Kon Tum như huyện Đăk Glei, huyện Kon Rẫy..., nhiều năm qua vẫn diễn ra nạn khai thác vàng trái phép. Hậu quả từ những "cơn bão vàng" là những đám ruộng rẫy mỡ màng bị cày xới, các dòng sông bị băm vằm, đất đai bạc màu, nguồn nước ô nhiễm..., khiến cuộc sống của người dân bị đảo lộn. Dọc theo con suối Đăk Tờ Re (xã Đăk Tờ Ve, huyện Kon Rẫy, tỉnh Kon Tum), đoạn chảy qua các thôn 1, 2, 3, hầu như đã không còn ruộng lúa, phần thì “vàng tặc” mua để khai thác, phần thì bị bồi lấp do khai thác vàng. Theo người dân địa phương, toàn bộ khu vực này vốn là một thung lũng hoang sơ, có con suối chảy qua cung cấp nước tưới phục vụ nông nghiệp và nước sinh hoạt cho các hộ dân của các thôn 1, 2, 3. Tuy nhiên, bây giờ thung lũng này không còn nguyên dạng.

    

   Tương tự, dòng sông Đắk Bla chảy qua thôn 8, xã Đắk Tờ Ve (huyện Kon Rẫy) bao đời nay luôn xanh ngắt quanh năm, nhưng từ khi “vàng tặc” từ các tỉnh khác đến, thi nhau đào khoét thì dòng nước trở nên đục ngầu, lòng sông để lại những hố sâu rất nguy hiểm. Ông A Minh, người dân tộc Xơ Đăng ở thôn 8 ngao ngán: “Vàng bạc thì chúng nó hưởng hết, nhưng cái đói, cái khổ thì bà con mình chịu. Như nhà mình đây, có mấy sào đất trước trồng mì, trồng bắp giờ phải để không vì đất trơ toàn sỏi đá, có trồng cũng không có hoa, có trái được. Khổ lắm!”.

    

    

   Không những khổ vì nạn khai thác vàng trái phép, ngay cả những khu vực có những mỏ vàng được cấp phép hẳn hoi, người dân, chính quyền địa phương vẫn khổ và địa phương vẫn không được hưởng lợi gì. Điển hình như vùng đất ven suối Đắk Mỹ, thôn Đắk Đoát, xã Đắk Pét, huyện biên giới Đắk Glei (tỉnh Kon Tum). Hàng chục ha đất ở đây trong thời gian dài là "cần câu cơm" nuôi sống người dân trong vùng. Nhưng từ khi Công ty TNHH Kim Sơn Thủy tiến hành khai thác vàng sa khoáng thì vùng đất này trở thành một bãi hoang tàn, chỉ toàn đá sỏi. Tuy thế, người dân vẫn hi vọng, sau khi việc khai thác vàng chấm dứt thì họ sớm được canh tác trở lại trên vùng đất của mình. Ấy vậy mà cho đến nay, gần hai năm đã trôi qua, kể từ khi Công ty TNHH Kim Sơn Thủy kết thúc việc khai thác, người dân địa phương vẫn chưa thể nào canh tác được trên vùng đất ven suối Đắk Mỹ. Ông Trịnh Xuân Lộc, Phó Chủ tịch UBND huyện Đắk Glei cho biết: "Trong quá trình thực hiện trách nhiệm của các nhà đầu tư, chúng tôi nhận thấy các doanh nghiệp chậm thực hiện những gì đã cam kết với địa phương. Từ khi các doanh nghiệp đến thăm dò và khai thác vàng sa khoáng trên địa bàn huyện, người dân chưa được hưởng lợi bao nhiêu nhưng đã phải gánh chịu nhiều hệ lụy như: mất đất sản xuất, gia tăng tình trạng phá rừng làm nương rẫy trái pháp luật...".

    

   Tuy không "nóng" như ở Kon Tum, nhưng việc khai thác vàng ở tỉnh Gia Lai cũng "kịp" để lại một số hệ lụy đến môi trường và đời sống của người dân. "Vàng tặc" đi rồi, những bờ sông con suối, đất đai màu mỡ tại những bãi vàng ở xã Đắk Sơ Mei (huyện Đắk Đoa); xã Hà Tây (huyện Chư Pah); xã Ya Hội (huyện Đắk Pơ) và huyện Kông Chro... oằn mình chịu trận, kéo theo đó là cảnh ngộ khốn khổ của người dân địa phương. Điển hình là con suối Đắk Pơ Tơng đoạn chảy qua địa bàn xã Hà Tây, huyện Chư Pah (Gia Lai), nơi người dân địa phương thường sử dụng nguồn nước dùng trong sinh hoạt hàng ngày. Thời gian qua, con suối này đã hứng chịu sức "công phá" không thương tiếc từ những con tàu đào, đãi vàng sa khoáng công suất lớn làm cho bờ suối bị xói lở nghiêm trọng, dòng nước đục ngầu... khiến người dân không thể sử dụng được nữa.

            

   Ngoài hệ lụy từ việc khai thác vàng mang lại, việc khai thác cát lậu trong một thời gian dài đã gây thất thoát một lượng lớn tài nguyên khoáng sản trên địa bàn các tỉnh Tây Nguyên, thất thu cho ngân sách Nhà nước một số tiền không nhỏ. Theo tìm hiểu của chúng tôi, tại thời điểm này, hầu như các cơ sở khai thác cát trên địa bàn các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắk Lắk, Đắk Nông... đều là khai thác trái phép.        

    

   Lý giải về vấn đề này, ông Lương Thanh Bình,  Phó Giám đốc Sở TN-MT tỉnh Gia Lai cho rằng, từ khi Luật khoáng sản 2010 có hiệu lực đến nay, Bộ Tài chính và Bộ TN-MT vẫn chưa có được quy định cụ thể việc xác định giá khởi điểm và cách tính giá sàn các bước nhảy giá trong đấu giá quyền khai thác khoáng sản, nên việc cấp phép khai thác khoáng sản nói chung và cát xây dựng nói riêng tại địa phương không thể thực hiện được. Vì vậy, việc người dân lén lút khai thác trái phép là điều không thể tránh khỏi.

    

    

            

    

   Có thể nói, việc khai thác và sử dụng tài nguyên thiên nhiên quá mức, thiếu hợp lý đã và đang làm cạn kiệt các nguồn tài nguyên. Điển hình về nguồn tài nguyên nước, Tây Nguyên có trữ lượng ước tính 15 tỷ KWh điện/năm, chiếm 22% lượng điện của cả nước. Cho đến nay 8 bậc thềm đã khai thác gần hết với hàng chục công trình thủy điện lớn nhỏ đã và đang được thi công, một số công trình đi vào vận hành. Bên cạnh đó, một số nhà máy thủy điện trên vùng Tây Nguyên chưa phối hợp chặt chẽ với các địa phương trong việc vận hành hồ chứa phù hợp với lịch thời vụ sản xuất nông nghiệp, gây ra tình trạng thiếu nước trong mùa khô, gia tăng lũ lụt trong mùa mưa, gây thiệt hại không nhỏ cho sản xuất và đời sống của người dân địa phương. 

    

   Đó là chưa kể đến việc khai thác khoáng sản tràn lan, nhất là khai thác và chế biến quặng bauxit tiêu tốn một lượng khổng lồ điện và nước, đồng thời phát thải một lượng khí thải nhà kính, bùn đỏ, có thể hủy hoại môi trường nghiêm trọng.

    

   Ngoài ra, thủy điện cũng gián tiếp gây nên tình trạng phá rừng bừa bãi. Theo báo cáo của Ban Chỉ đạo Tây Nguyên, hiện các chủ đầu tư các dự án thủy điện ở Tây Nguyên mới trồng được gần 800ha rừng, trên tổng diện tích rừng phải trồng thay thế gần 23.000ha. Còn ở lĩnh vực khai khoáng than đá tại khu vực phía Bắc, một trong những tài nguyên rất phong phú, có trữ lượng cực kỳ lớn, phân bố nhiều nơi ở nước ta. Hiện nay, công nghệ để khai thác loại khoáng sản này vẫn chủ yếu là áp dụng hai phương pháp chính là khai thác lộ thiên và khai thác hầm lò. Trong đó, trình độ công nghệ khai thác hầm lò của Việt Nam chậm hơn so với các nước có nền công nghiệp phát triển vài thập niên. Đây chính là nguyên nhân lớn dẫn đến việc môi trường bị ảnh hưởng nặng nề ở những khu vực khai khoáng bởi công nghệ lạc hậu dẫn đến sự hủy hoại môi trường lớn hơn, gây lên sự rò rỉ khoáng sản, ảnh hưởng tới nguồn nước và không khí trong khu vực.

    

   Có một thực tế, là ngay cả việc khai thác khoáng sản được hợp pháp hóa, công tác bảo vệ môi trường đã rất khó khăn nên việc khai thác khoảng sản, như vàng, bạc, titan, cát… trái phép thì hầu như không ai ghi nhận hết những tác động về môi trường mặc dù thực tế, nó chính là nguyên nhân quan trọng đang hủy hoại môi trường sinh thái ở một số địa phương. Bên cạnh đó, không ít doanh nghiệp còn lợi dụng việc triển khai dự án để thọc sâu vào các khu vực cấm thuộc vườn quốc gia, khu bảo tồn nhằm tìm vàng sa khoáng, gây bao hệ lụy khôn lường, điển hình là vụ khai thác vàng xảy ra tại VQG Ba Vì (Hà Nội); khai thác vàng trong vùng lõi VQG Pù Mát (Nghệ An), Khu Bảo tồn thiên nhiên Kim Hỷ (Bắc Kạn), Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Huống (Nghệ An); khai thác thạch anh hồng ở VQG Chư Yang Sin (Đắk Lắk)…

    

   Tác động xấu là vậy, thế nhưng ngân sách thu về cho các địa phương từ việc khai thác khoáng sản không đáng là bao. Hiện nay, nguồn thu trực tiếp từ việc khai khoáng vẫn dựa chủ yếu vào thuế tài nguyên khoáng sản. Doanh nghiệp tự kê khai sản lượng khoáng sản thực tế khai thác hàng năm và cơ quan chức năng sẽ lấy đó làm cơ sở cho việc tính thuế tài nguyên khoáng sản, ngoại trừ dầu khí có luật riêng. Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều trường hợp báo cáo chưa đúng sản lượng khai thác gây thất thoát nguồn thu ngân sách. Cụ thể như tại tỉnh Điện Biên, trong suốt 3 năm (2007-2010), tỉnh này chỉ thu được vỏn vẹn gần 3 tỷ đồng tiền thuế khai thác khoáng sản vì lý do trên, dù có tới gần 90 điểm mỏ được cấp phép khai thác đủ các loại khoáng sản từ vàng cốm, vàng sa khoáng đến than, chì, kẽm, sắt, bauxit, đá vôi, cát sỏi…