Khai quật khảo cổ di tích Hải Vân Quan, xuất hiện nhiều dấu tích xưa

Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Sở Văn hóa Thể Thao Đà Nẵng và Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế (tỉnh Thừa Thiên Huế) vừa phối hợp tổ chức công bố kết quả khảo cổ Hải Vân Quan vào chiều 24/8, sau hơn 4 tháng triển khai nghiên cứu, khai quật...

Nhiều dấu tích “quý báu” xuất hiện

Với diện tích gần 900m² khai đào tại 4 mặt lũy thành và trong lòng khu di tích, kết quả khảo cổ đã làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn như: bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố.

Hoạt động khai quật cũng đã phát lộ nhiều dấu tích kiến trúc được xây dựng trong giai đoạn từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp và Mỹ đồn trú tại đây. Đây là những cứ liệu khoa học quan trọng phục vụ hiệu quả cho công tác tu bổ, tôn tạo, phục hồi và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan.

Đối với dấu tích của cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan, kết quả khai quật ở độ sâu 1,4m, mọi dấu tích đã được làm xuất lộ. Qua đó, xác định được chân móng của cổng cũng được bó đá Thanh hình khối hộp chữ nhật giống với cổng Hải Vân Quan. Kích thước cổng rộng toàn bộ 7,9m, cao 6,52m, dày 4,79m; vòm cổng rộng 3,47m, cao 4,55m. Nền cổng lát đá sa thạch, mép ngoài bó vỉa bằng hàng gạch vồ dựng nghiêng, tiếp đến là lớp đá dăm nhỏ đầm chắc với vôi hàu. Trước cổng có khoảng sân rộng 7,9m, dài 7,1m được đầm chặt bằng đất cát và đá núi loại nhỏ, mặt sân nề bằng vữa hàu truyền thống (dày 0,2m). Nền sân này đã trải quan nhiều giai đoạn cải tạo, bồi đắp.

Phía trước nền sân là lối đi của đường thiên lý từ Kinh đô Huế vào cổng thiên hạ đệ nhất hùng quan. Lối đi này rộng 4,8m, chạy men theo hướng đông bắc lên sườn núi phía tây của ngọn Hải Vân Sơn. Ban đầu, hai bên lối đi chỉ tạo thành vách ta - luy, nhưng có thể do bị sạt lở sau các trận mưa bão nên đã được kè đắp bằng đá núi để chống sói lở và đảm bảo an toàn cho người đi đường.

Trong quá trình khảo sát, các nhà khoa học đã phát hiện dấu tích đường thiên lý từ Kinh đô Huế về Hải Vân Quan qua cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan. Đường thiên lý rộng từ 2,6m đến 2,8m, men theo sườn núi. Tại đây còn có dấu vết của một trạm gác với bó móng được xếp bằng đá núi.

Với vai trò là một lũy thành phòng thủ, kiểm soát an ninh qua lại trên đường thiên lý Bắc - Nam cũng như các tàu thuyền trên biển, từ cổng Hải Vân Quan đến Thiên hạ đệ nhất hùng quan được xây dựng một hệ thống tường thành khép kín, bao bọc toàn bộ khu di tích. Những dấu tích hiện còn ngày nay cho thấy, với chiều rộng hơn 1m, được xếp đá ngay ngắn đã làm cho nhiều người ngộ nhận là hệ thống tường thành ở đây còn khá nguyên vẹn.

Tuy nhiên, qua quá trình nghiên cứu, thám sát và khai quật, kết quả khảo cổ đã tìm thấy nhiều dấu vết nền móng tường thành cũ, cho thấy quy mô của tường thành xây dựng thời Nguyễn có phạm vi phân bố rộng hơn hệ thống tường thành hiện nay. Tường thành được xây theo kết cấu “thượng thu hạ thách”, chân móng rộng 2,2m, thân tường rộng 1,9m, cao 2,3m - 2,4m được xếp bằng đá núi, khít mạch.

Trong quá trình khai quật, các nhà khảo cổ cũng đã thu thập được một số loại di vật, gồm: Vật liệu gạch, ngói, mảnh vỡ các loại hình đồ sành, sứ, gốm men, đồ đất nung và mảnh bia đá thời Nguyễn; các đồ sinh hoạt được làm bằng sắt, inox và thủy tinh của binh lính quân đội Pháp, Mỹ.

Sau khi được tiến hành phân loại, xử lý bảo quản, gắn chắp, giám định niên đại... bộ sưu tập hiện vật này sẽ cung cấp thêm nhiều thông tin khoa học để phục vụ hiệu quả cho công tác thiết kế, tu bổ, tôn tạo, phục hồi di tích và phát huy trưng bày tại di tích này. 

Tiếp tục xây dựng phương án bảo tồn...

Ông Huỳnh Văn Hùng - Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao TP. Đà Nẵng và ông Phan Thanh Hải  - Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế đều thống nhất cho rằng, kết quả nghiên cứu khảo cổ học đã không chỉ làm sáng rõ những giai đoạn hình thành, biến đổi của di tích mà còn xác định được cụ thể quy mô, kết cấu, vị trí, kích thước và tính chất của từng công trình kiến trúc trong tổng thể khu di tích. Nhất là bước đầu đã bóc tách được những giai đoạn xây dựng, sửa chữa, cải tạo lại di tích theo từng thời kỳ lịch sử, cung cấp những cứ liệu khoa học chân xác và nhận thức mới, đầy đủ hơn, toàn diện hơn của chúng ta về di tích Hải Vân Quan.

Sở Văn hóa Thể thao TP. Đà Nẵng và Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế đã bàn bạc và thống nhất phương án bảo tồn hợp lý nhất. Đó là phục hồi toàn bộ các công trình phía trong ranh giới vùng 1 bảo vệ di tích, một đoạn tuyến đường thiên lý đi về phía Huế và đường dốc đi về phía Đà Nẵng; các công trình nằm giữa ranh giới vùng bảo vệ I và II của di tích  (các công trình xây dựng sau năm 1945 -1975) sẽ được bảo tồn thích nghi.

Đồng thời, thống nhất đề nghị UBND TP. Đà Nẵng cho xây dựng dự án bảo tồn, tôn tạo, phục hồi và phát huy giá trị của di tích, góp phần gìn giữ di sản văn hóa của dân tộc, phát triển kinh tế, du lịch...

Để thực hiện tốt công tác trùng tu, bảo tồn và phát huy tốt giá trị di tích Hải Vân Quan, hai đơn vị cũng cho biết là cần phải tổ chức hội thảo khoa học với sự tham gia của các nhà nghiên cứu về khảo cổ học, lịch sử và văn hóa để làm rõ thêm về phương án trùng tu, bảo tồn Hải Vân Quan cũng như phát huy giá trị của Hải vân Quan đối với hoạt động du lịch sau khi được trùng tu.

Được biết, di tích Hải Vân Quan là một cụm di tích lịch sử về kiến trúc được xây từ thời Trần và được trùng tu dưới thời vua Minh Mạng vào năm 1826. Sau khi xây dựng xong, vua Minh Mạng đã cho khắc ba chữ “Hải Vân Quan” lên cổng hướng về phía tỉnh Thừa Thiên Huế và sáu chữ “Thiên hạ đệ nhất hùng quan” lên cổng hướng về phía Đà Nẵng. Nơi đây mang nét đẹp kỳ vĩ, cổ kính khó đâu sánh bằng.

Do không rõ ràng trong việc phân cấp quản lý giữa hai địa phương Thừa Thiên Huế và Đà Nẵng mà một thời gian dài Hải Vân Quan bị bỏ hoang, xuống cấp nghiêm trọng.

Vào tháng 5/2017, Hải Vân Quan đã được Bộ VHTT&DL trao bằng xếp hạng di tích lịch sử quốc gia và kiến trúc nghệ thuật; nhằm bảo vệ, tôn tạo, trùng tu, phát huy những giá trị vốn có.

Tại sự kiện quan trọng đó, lãnh đạo hai địa phương Thừa Thiên Huế và TP. Đà Nẵng cũng đã thông qua việc ký kết biên bản ghi nhớ gồm có 6 điều xoay quanh việc phối hợp thực hiện công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan. Cam kết này được xem là bước tiến quan trọng việc quảng bá nâng tầm hình ảnh du lịch của Hải Vân Quan đối với khách du lịch trong và ngoài nước.