Chuyện của những người "đi trước" thiên tai
(TN&MT) - Năm Giáp Thìn 2024 là một năm không thể nào quên với nhiều cán bộ quan trắc, dự báo viên khí tượng thủy văn (KTTV).
Năm Giáp Thìn 2024 là một năm không thể nào quên với nhiều cán bộ quan trắc, dự báo viên khí tượng thủy văn (KTTV). Một năm chứng kiến nỗ lực vượt qua giới hạn kinh nghiệm của đội ngũ cán bộ toàn ngành, hết sức mình vì mục tiêu giảm tối đa thiệt hại về người và của trước một trong những đợt thiên tai khốc liệt nhất hàng chục năm qua ở miền Bắc.
Ấy là cơn bão số 3 năm 2024 - bão YAGI.
1. “Cả đời làm dự báo, chắc chỉ có lần này”.
Lời tâm sự của Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Khí tượng thủy văn Hoàng Đức Cường tại Hội nghị Tổng kết công tác năm 2024 của Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia như kéo những người có mặt tại hội trường trở lại những ngày sôi sục ấy.
Thời điểm có tin tức đầu tiên về sự xuất hiện bão YAGI đúng vào dịp Quốc khánh 2/9. Khi đó, miền Bắc đang trong những ngày thời tiết tốt sau những ngày mưa lớn liên miên, còn biển Đông vừa trải qua tháng 8 không bão hiếm có. Giữa lúc trời yên biển lặng, các cán bộ dự báo nhanh chóng nhận ra, YAGI sẽ là mối đe dọa lớn tới nước ta.
Ngày 3/9, tất cả cán bộ trong hệ thống các đài KTTV từ Trung ương đến địa phương nhận lệnh “trực chiến” 24/24 tại nơi làm việc từ thời điểm bão bắt đầu tiến vào biển Đông. Tần suất phát tin tăng lên 30 phút - 1 tiếng/lần. Tương ứng, hàng nghìn cán bộ ở các trạm khí tượng thủy văn (KTTV) đội gió bão, vượt mưa lũ, dầm người trong nước lụt để đọc thông số suốt khoảng thời gian diễn ra bão, lũ. Thiết bị quan trắc tự động cập nhật dữ liệu liên tục. Thông tin từ trạm chuyển về đài địa phương, rồi từ đó đến đài khu vực và tập trung về đầu mối tiếp nhận thông tin của Tổng cục KTTV.
Trưởng phòng Dự báo thời tiết Nguyễn Văn Hưởng (Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia, Tổng cục KTTV, Bộ Tài nguyên và Môi trường) nhớ lại: Xác định đây là cơn bão rất mạnh có thể ảnh hưởng đến đất liền Việt Nam, ngay sáng ngày 3/9, Bộ đã chỉ đạo cơ quan KTTV ban hành bản tin bão trên Biển Đông và nhận định bão có khả năng mạnh lên cấp 14, giật cấp 17 trong 48 giờ tiếp theo. Đến chiều ngày 4/9, chúng tôi nâng mức cảnh báo nguy cơ bão có khả năng mạnh lên cấp 16 (siêu bão), giật trên cấp 17. Thực tế sau đó đúng như dự báo, bão YAGI nhanh chóng tăng 8 cấp chỉ trong vòng 48 giờ sau khi vào biển Đông, đạt cấp siêu bão.
Với những người trong nghề dự báo bão, thời khắc cân não nhất chính là khi bão sắp vượt qua đảo Hải Nam để tiến vào Vịnh Bắc Bộ. Thông thường, do ma sát địa hình làm tiêu tán năng lượng, đa phần bão sẽ giảm cấp đi rất nhiều. Nhưng các phương án tính toán thời điểm đó đều cho thấy, khả năng bão vẫn sẽ duy trì cường độ mạnh tới cấp 14 và đủ sức uy hiếp các đảo tiền tiêu như Bạch Long Vĩ, Cô Tô, thậm chí là khu vực ven bờ.
Quyết định lúc đó nhanh chóng được gửi tới các cấp Ban chỉ đạo phòng chống thiên tai, cơ quan truyền thông đại chúng để các bộ, ngành, địa phương, người dân khẩn trương triển khai phương án chống bão. Bão càng vào gần bờ, lượng thông tin quan trắc càng đổ về nhiều hơn từ trạm hải văn các đảo tiền tiêu, từ các trạm quan trắc địa phương, đài KTTV tỉnh, đài KTTV khu vực và đài dự báo quốc tế.
Giữa lúc mưa bão ảnh hưởng đến thủ đô Hà Nội, người người được yêu cầu trú tránh đảm bảo an toàn trong nhà thì căn phòng số 1201 trong trụ sở Tổng cục KTTV vẫn luôn sáng đèn. Nơi đây, đội ngũ cán bộ dự báo túc trực ngày đêm để phân tích, xử lý dữ liệu, cập nhật bản tin để theo sát từng bước diễn biến bão.
2. 6 ngày chiến đấu, chầu chực từng con số để tính toán, dự báo cơn bão đổ bộ, đi qua, nhưng với đội ngũ cán bộ dự báo, “cuộc chiến” với thiên tai lúc ấy mới thực sự bắt đầu!
Trong lúc người dân các tỉnh/thành khu vực đồng bằng và ven biển Bắc Bộ còn chưa hết bàng hoàng vì sức tàn phá khủng khiếp của bão YAGI, hoàn lưu bão gây mưa lớn kéo dài nhiều ngày ở khắp Bắc Bộ. Lũ lên rất nhanh. Tin sạt lở liên tiếp báo về. Ông Phùng Tiến Dũng - Trưởng phòng Dự báo thủy văn kể lại: Cán bộ dự báo thủy văn liên tục nhận thông tin quan trắc mực nước các sông dâng cao. Ngày 8/9, Trung tâm Dự báo KTTV phát bản tin cảnh báo lũ đặc biệt lớn, lũ khẩn cấp trên sông Thao và cảnh báo ngập lụt trên diện rộng ở toàn bộ các tỉnh Bắc Bộ.
Sang ngày 9/9, đã có cảnh báo lũ vượt mức lịch sử trên sông Thao tại Lào Cai, Yên Bái. Tin lũ cũng phát liên tục 1 tiếng/lần trên các hệ thống sông để các hệ thống phòng chống thiên tai các cấp nắm tình hình, chủ động ứng phó. Hôm 10/9, lũ tại Yên Bái đạt đỉnh vượt lịch sử năm 1968 tới 1,3m. Sự căng thẳng bị đẩy lên đỉnh điểm khi lũ trên hồ thủy điện Thác Bà cũng đạt mức lịch sử, đe dọa vỡ đập. Tình thế cực kỳ nguy cấp và Chính phủ đã phải tính đến phương án phá đập chủ động để giảm thiểu thiệt hại cho vùng hạ du.
Hồi tưởng những giờ phút căng thẳng ấy, ông Đỗ Mạnh Cường, Phó Giám đốc Đài Khí tượng thủy văn khu vực miền núi phía Bắc chia sẻ: “Trước đó, Trạm Thủy văn Bảo Yên – trạm đo chính xác nhất lưu lượng nước về hồ Thác Bà – bị mất liên lạc truyền tin. Các hồ chứa thượng nguồn như hồ Cốc Ly, thủy điện Phúc Long cũng mất liên lạc, không nắm được thông tin nước xả bao nhiêu. Dữ liệu quan trọng nhất có thể dựa vào để phân tích lúc bấy giờ là lượng mưa trên lưu vực sông Chảy, đặc biệt là mưa phía bên Trung Quốc do diện tích lưu vực phía nước bạn khá lớn”.
Ông Mai Văn Khiêm - Giám đốc Trung tâm Dự báo KTTV quốc gia nhớ lại: Hôm 9/9 khi nước lên nhanh, lãnh đạo Bộ TN&MT đã chỉ đạo Tổng cục KTTV cùng các cơ quan liên quan của Bộ trong vòng 12 - 24 giờ tiếp theo phải ban hành bản tin cảnh báo chuyên đề cho riêng hồ Thác Bà, dự báo trị số mực nước từng giờ cho 12 giờ tới và phải cập nhật mỗi giờ một lần. Chúng tôi phải đưa ra thông tin lượng nước có thể lên đến mức bao nhiêu, liệu ngưỡng 61m mà đập Thác Bà có thể chịu đựng có phải là ngưỡng cuối chưa?
Mỗi tình huống thiên tai có kịch bản nguy cơ thấp - trung bình - cao. Với công nghệ hỗ trợ dự báo hiện nay, chênh lệch mực nước trong các kịch bản chỉ cách nhau có vài cm, nhưng bản tin cuối cùng phát đi chỉ có một mực nước duy nhất. Thời điểm đó, các quyết định trị số trong bản tin yêu cầu phải xem xét đến từng cm. Yêu cầu này cao hơn rất nhiều so với giới hạn và khả năng của công nghệ khoa học hiện nay trong dự báo lũ.
“Thực sự vô cùng cân não. Phương án mà cơ quan KTTV đưa ra khi đó sẽ quyết định đến phương án hành động của Chính phủ, các địa phương vùng hạ du, thậm chí ảnh hưởng đến an toàn của hàng chục nghìn người dân. Suốt khoảng thời gian đó, lãnh đạo Bộ TN&MT, Tổng cục KTTV đã cùng đồng hành với chúng tôi trong việc ra quyết định lựa chọn phương án dự báo có thể xem là an toàn nhất cho người dân, giảm thiểu tối đa thiệt hại khi đối mặt với thiên tai” - ông Khiêm chia sẻ.
Phát hành bản tin rồi hồi hộp, nín thở chờ đợi, niềm vui của người dự báo như vỡ òa khi lưu lượng nước về hồ giảm dần. Mực nước hồ hạ xuống rồi quay lại mốc bình thường. Phương án phá đập trước đó hủy bỏ. Người dân di tản lại trở về nhà. Còn đội ngũ cán bộ dự báo, họ quay lại, tập trung tối đa tinh thần cho đợt lũ lụt lịch sử vẫn đang bủa vây miền Bắc
3. Rõ ràng năm nào cũng có bão, nhưng bất cứ ai tham gia vào đợt dự báo thiên tai do bão số 3 khi đó đều không thể nghĩ được rằng, chuỗi ngày dự báo lại khó khăn, vất vả nhường ấy.
Là người trực tiếp tham gia công tác phân tích số liệu, chị Nguyễn Thị Như Quỳnh, cán bộ dự báo của Trung tâm Dự báo quốc gia chia sẻ: Với tôi, đó là những ngày quên ăn, quên ngủ bởi khối lượng công việc vô cùng lớn. Khi mưa lũ, lụt, sạt lở dồn dập xảy ra, guồng quay số liệu theo đó gấp gáp hơn, và mức độ tác động của mỗi bản tin vì thế ngày càng mở rộng.
“Giấc ngủ với tôi khi đó chập chờn đều là những số liệu từ các nơi báo về. Mọi thứ đều căng như dây đàn, nhưng hoàn toàn không được phép chậm trễ bản tin. Trong 30 phút giữa mỗi bản tin, không chỉ cán bộ phụ trách mà tất cả đồng nghiệp trong bộ phận phải cùng nhau làm, vừa xong bản tin này lại chuẩn bị số liệu cho bản tin khác” – chị Quỳnh tâm sự. Trong khi đó, dự báo thủy văn không phải một khoảng nào đấy mà phải có con số chính xác. Bất kì chỉ số lượng mưa, mức báo động lũ, cấp độ nguy cơ sạt lở, lũ quét công bố ra đều có thể “mở chốt” cho một công cuộc di tản người, tài sản của cả một vùng dân cư rộng lớn.
Trong suốt 2 tuần, mỗi bản tin cảnh báo dù
ngắn, dù dài, đằng sau đó đều là nỗ lực của cả một hệ thống được vận hành bài bản, không ngừng nghỉ để có thể chuyển hóa lượng dữ liệu khổng lồ. Sức mạnh thiên nhiên là vô tận và khó đoán định, ấy vậy mà những người cán bộ dự báo còn muốn “đi trước” thiên tai, dù chỉ một bước cũng là vô cùng đáng trân trọng. Như lời của Phó Tổng cục trưởng Hoàng Đức Cường: “Chúng ta sẽ không quên cảm xúc, áp lực về trí não và thể lực đối với dự dự báo viên lớn khủng khiếp trong những ngày diễn ra thiên tai kỷ lục này”.
Nốt lặng trong những ngày sôi sục ấy, chính là những đợt sạt lở lớn gây thiệt hại nghiêm trọng cả về người và của tại các tỉnh miền núi phía Bắc. Phó Giám đốc Đài miền núi phía Bắc Đỗ Mạnh Cường khi nghe tin tức đau thương về Làng Nủ, phản ứng đầu tiên là xem lại bản tin cảnh báo sạt lở, lũ quét của đơn vị. “Nhìn tên xã trong bản tin, tâm trạng tôi vô cùng nặng nề. Cảm giác bất lực khó diễn tả, chỉ biết tiếp tục làm hết sức mình, tiếp tục cùng anh em các trạm địa phương nắm tình hình, nỗ lực hạn chế thảm cảnh ấy tái diễn”.
Xuyên suốt khoảng thời gian ấy, lãnh đạo Bộ Tài nguyên và Môi trường, Tổng cục Khí tượng thủy văn đã trực tiếp đồng hành để chỉ đạo kịp thời, tạo điều kiện tốt nhất cho công tác dự báo diễn ra thuận lợi. Đây cũng là động lực quan trọng để toàn ngành hoàn thành những trọng trách Chính phủ và nhân dân giao phó.
Lửa thử vàng gian nan thử sức. Sau thiên tai và lũ lớn, năng lực dự báo, cảnh báo thiên tai sẽ phải ngày càng được nâng lên hơn nữa để đón đầu thiên tai. Đó là áp dụng công nghệ tiên tiến trong dự báo thiên tai, đặc biệt là đối với lũ lụt, bão và sạt lở đất. Đẩy mạnh việc bổ sung trạm quan trắc tự động ở các khu vực dễ bị ảnh hưởng, đảm bảo thu thập dữ liệu chính xác và kịp thời. Tiếp tục điều tra khảo sát, phân vùng đánh giá các khu vực có nguy cơ theo Đề án Cảnh báo sớm sạt lở đất, lũ quét khu vực miền núi, trung du Việt Nam... Hơn hết, tinh thần chủ động ứng phó vẫn luôn là bài học kinh nghiệm sâu sắc truyền từ đời này sang đời khác. Dù trong tình huống thiên tai nào, đội ngũ cán bộ toàn ngành Khí tượng thủy văn vẫn sẽ nỗ lực hết sức mình để hỗ trợ kịp thời công tác phòng chống thiên tai, đúng như khẩu hiệu của ngành: “Thống nhất – Chính xác – Liên tục – Tin cậy – Kịp thời”.