Cảnh báo, ứng phó thiên tai cực đoan - Từ sớm, từ xa

Cập nhật liên tục diễn biến thiên tai phức tạp

Bão số 3 là cơn bão mạnh nhất trong vòng 30 năm qua trên khu vực Biển Đông, đổ bộ vào Bắc Bộ vào cuối mùa mưa lũ ở khu vực Bắc Bộ, khi các hồ chứa đã chuyển sang giai đoạn tích nước phục vụ mùa khô.

Thực hiện chỉ đạo của Chính phủ, ngày 3/9/2024, Bộ TN&MT đã ban hành Công văn số 5936/BTNMT-KTTV chỉ đạo các đơn vị thuộc Bộ chủ động ứng phó với bão số 3. Ngày 4/9/2024, Bộ trưởng Bộ TN&MT đã chủ trì cuộc họp với các đơn vị thuộc Bộ, chỉ đạo các đơn vị sẵn sàng và giao nhiệm vụ cụ thể cho các đơn vị, cá nhân trong công tác chuẩn bị, ứng phó. Ngày 5/9/2024, Bộ đã ban hành Kế hoạch số 10/KH-BNTMT giao nhiệm vụ cụ thể cho các đơn vị, cá nhân trong công tác chuẩn bị, ứng phó.

Bộ TN&MT đã chỉ đạo Tổng cục Khí tượng Thủy văn đảm bảo hệ thống quan trắc và thông tin liên lạc phục vụ công tác dự báo, cảnh báo bão và dự báo, cảnh báo sớm các tác động của gió mạnh, sóng lớn trên biển, mưa lớn, dông lốc, nguy cơ lũ, ngập lụt, lũ quét, sạt lở đất đá. Đồng thời, cung cấp các thông tin dự báo, cảnh báo kịp thời, đầy đủ, các bản tin nhanh cho các cơ quan chỉ huy phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn các Bộ, ngành, địa phương ở khu vực Bắc Bộ, các cơ quan thông tấn, báo chí để truyền tải sớm nhất cho nhân dân các địa phương, góp phần giảm thiểu đến mức thấp nhất thiệt hại về người và tài sản.

Về dự báo bão, xác định đây là cơn bão rất mạnh có thể ảnh hưởng đến đất liền nước ta, sáng ngày 3/9, Bộ TN&MT đã chỉ đạo cơ quan Khí tượng thủy văn (KTTV) ban hành bản tin bão trên Biển Đông và nhận định bão có khả năng mạnh lên cấp 14, giật cấp 17 trong 72 giờ tiếp theo. Dự báo của cơ quan KTTV về cường độ cũng như hướng di chuyển đã sát với cường độ bão thực tế trên Vịnh Bắc Bộ cũng như khi bão vào đất liền, và có sự tương đồng với dự báo của các cơ quan KTTV quốc tế.

Trong quá trình dự báo bão số 3, cơ quan KTTV Việt Nam có 3 lần thảo luận với Trung tâm Dự báo bão khu vực của Nhật Bản; 2 lần thảo luận với cơ quan Khí tượng Trung Quốc trong đợt dự báo bão số 3 để chia sẻ thông tin dự báo, kinh nghiệm chuyên gia và số liệu quan trắc bão.

Về dự báo mưa, từ sáng ngày 5/9, cơ quan KTTV đã ban hành bản tin cảnh báo mưa lớn từ đêm 6/9 đến sáng ngày 9/9 ở khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Thực tế, đêm ngày 6/9 đến sáng ngày 12/9, Bắc Bộ và Thanh Hoá có mưa to đến rất to với lượng mưa phổ biến 250 - 450mm, có nơi trên 700mm.

Về dự báo lũ, ngập lụt, từ ngày 5/9/2024 cơ quan KTTV đã ban hành bản tin cảnh báo lũ trên các sông ở khu vực Bắc Bộ. Từ chiều ngày 8/9, tin lũ khẩn cấp đã được ban hành trên sông Thao, sông Lục Nam, sông Hoàng Long, đồng thời cảnh báo nguy cơ ngập lụt tại nhiều địa phương chịu ảnh hưởng trực tiếp của bão số 3 và hoàn lưu bão. Đến chiều ngày 9/9, đã quyết định nâng cấp bản tin lũ đặc biệt lớn đối với hệ sông Thao. Cơ quan KTTV cũng đã ban hành bổ sung các bản tin theo từng giờ và bản tin chuyên đề phục vụ công tác chỉ đạo, ứng phó với lũ, ngập lụt, an toàn hồ chứa. Trong đợt lũ này, đã dự báo được khả năng xuất hiện lũ tương đương năm 2008 trước 36 giờ, trên lũ lịch sử năm 1968 trước 24 giờ.

Về cảnh báo lũ quét, sạt lở đất: Từ trước khi bão số 3 đổ bộ vào đất liền, cơ quan KTTV quốc gia đã ban hành các bản tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất đối với tất cả các tỉnh Trung du và miền núi Bắc Bộ, các cơ quan dự báo KTTV cấp tỉnh đã chi tiết tới cấp xã, ví dụ như xã Phúc Khánh, huyện Bảo Yên luôn được xác định ở mức nguy cơ rất cao. Đặc biệt, từ ngày 7 - 10/9, đã nâng cấp Cấp độ rủi ro thiên tai Cấp 3 về lũ quét, sạt lở đất đối với 2 tỉnh Yên Bái và Lào Cai (cấp cao nhất đối với lũ quét, sạt lở đất).

Về dự báo phục vụ vận hành hồ chứa, trong suốt quá trình vận hành giảm lũ cho hạ du của các hồ chứa trên lưu vực sông Hồng, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã chỉ đạo các đơn vị có liên quan thuộc Bộ theo dõi, giám sát thường xuyên liên tục diễn biến lưu lượng về hồ, mực nước các hồ chứa, tình hình vận hành các hồ chứa, dự báo liên tục hàng giờ diễn biến mưa, lũ về các hồ chứa lớn. Từ ngày 10/9, cơ quan KTTV đã tổ chức dự báo khẩn cấp mực nước và lưu lượng hồ Thác Bà chi tiết từng giờ và cập nhật 1 giờ/lần, thông tin được gửi đến Ban chỉ đạo, Bộ NN&PTNN để tổ chức tính toán các phương án đảm bảo an toàn hồ đập.

Trong thời điểm thiên tai diễn biến phức tạp, nhiều bản tin bão, lũ, ngập lụt, lũ quét, sạt lở đất đã được cập nhật từng giờ gửi các cơ quan chỉ đạo, truyền thông phục vụ điều hành ứng phó và phòng chống.

Những yếu tố chưa dự báo được

Thẳng thắn nhìn nhận về các khó khăn, hạn chế, Bộ TN&MT nhận định, cơ quan KTTV đã chưa tính toán, dự báo được gió giật mạnh cấp 17 trên đất liền và thời gian tồn lưu bão kéo dài hơn bình thường. Đây cũng là tình huống chưa từng xảy ra trong lịch sử.

Bên cạnh đó, chưa dự báo được mưa cường suất lớn trên 200mm/6h, các thông tin tính toán hiện nay chưa xác định được cường độ mưa lớn trong thời đoạn ngắn và khu trú được lượng mưa tập trung trên lưu vực sông Thao, sông Lô. Chưa tính toán, dự báo sớm được lũ lịch sử lên nhanh với cường suất lớn tại một số vị trí trên sông Thao và chưa cảnh báo được chi tiết đến thôn, bản, điểm lũ quét, sạt lở đất.

Nguyên nhân dược chỉ ra là do đặc điểm địa hình địa chất khu vực trung du Miền núi phía Bắc chia cắt mạnh, biến động phức tạp theo không gian. Thực tế, diễn biến bão số 3 và tính chất mưa, lũ có nhiều yếu tố bất thường. Công nghệ quan trắc, dự báo thiên tai (bão, mưa, lũ, lũ quét, sạt lở) của Việt Nam dù đã đạt trình độ các nước trong khu vực, tuy nhiên vẫn còn hạn chế để đánh giá, dự báo được các trị số cực đoan, bất thường.

Bên cạnh đó, công nghệ dự báo, cảnh báo lũ quét, sạt lở đất chi tiết đến từng thôn, bản hiện nay còn rất khó khăn, hạn chế về mặt khoa học. Điều này không chỉ riêng tại Việt Nam mà ngay cả đối với các nước tiên tiến, có hệ thống quan trắc mưa, quan trắc dịch chuyển đất đủ dày. Mặt khác, quy trình vận hành liên hồ chứa còn có nhiều điểm chưa hợp lý trong các tình huống mưa lũ cực đoan.

Để phục vụ công tác phòng, chống và ứng phó với thiên tai, Bộ TN&MT kiến nghị giải pháp trong ngắn hạn vẫn là theo dõi sát diễn biến tình hình khí tượng thủy văn, tăng cường và nâng cao chất lượng các bản tin dự báo, cảnh báo thiên tai, đặc biệt là thiên tai: mưa lớn, lũ lụt, sạt lở đất và lũ quét. Công tác truyền tải thông tin được thực hiện đa dạng trên nền tảng công nghệ số và cung cấp kịp thời cho các cơ quan, tổ chức theo đúng quy định. Điều tra, khảo sát tình hình ngập lụt và tại các vị trí đã và đang xảy ra hiện tượng trượt, sạt lở đất đá; khoanh định chi tiết các khu vực có nguy cơ xảy ra sạt lở đất để cảnh báo.

Rà soát tổng thể, điều chỉnh các quy trình liên hồ chứa các hồ nước trên cơ sở cập nhật, tính toán, xem xét đầy đủ, toàn diện các tình huống bất thường, khẩn cấp (trong đó phải xác định cụ thể thẩm quyền, trách nhiệm, quy trình thực hiện, thời gian thực hiện, đồng thời rà soát phù hợp với quy định tại Luật Phòng thủ dân sự), kịch bản biến đổi khí hậu...; thời gian mùa lũ phù hợp với quy định và ưu tiên giành dung tích cắt giảm lũ cho hạ du.

Về giải pháp dài hạn, cần nâng cấp và đổi mới hệ thống cảnh báo. Theo đó, áp dụng các công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo và học máy để nâng cao độ chính xác của các mô hình dự báo thiên tai, đặc biệt là đối với lũ lụt, bão và sạt lở đất. Đẩy mạnh bổ sung thêm các trạm quan trắc tự động với các công nghệ quan trắc thế hệ mới nhất ở các khu vực dễ bị ảnh hưởng, đảm bảo thu thập dữ liệu chính xác và kịp thời. Xây dựng hệ thống thông tin cảnh báo thiên tai phục vụ công tác chỉ đạo, điều hành thực hiện phương thức ứng phó theo cấp độ rủi ro thiên tai kết nối với Chính phủ, các bộ, ngành, địa phương.

Xây dựng các chương trình giáo dục và truyền thông về biến đổi khí hậu và nguy cơ thiên tai, nhằm nâng cao ý thức của người dân về các biện pháp tự phòng ngừa và bảo vệ trước thiên tai. Tiếp tục triển khai thực hiện các nhiệm vụ thuộc Đề án Cảnh báo sớm sạt lở đất, lũ quét khu vực miền núi, trung du Việt Nam tại Quyết định số 1262/QĐ-TTg ngày 27/10/2023 của Thủ tướng Chính phủ.

Đồng thời, rà soát lại các quy hoạch, chiến lược của địa phương bao gồm quy hoạch hạ tầng, quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch dân cư, quy hoạch phòng chống thiên tai đặc biệt tại những khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề của cơn bão vừa qua.

Rà soát các phương án vận hành hồ chứa với kịch bản mưa lũ cực đoan

Để công tác phòng, chống, khắc phục hậu quả thiên tai đạt hiệu quả, giảm thiệt thiệt hai do thiên tai gây ra, Bộ Tài nguyên và Môi trường đề nghị Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo các bộ, ngành, địa phương thực hiện đồng bộ các nhiệm vụ.

Cụ thể, Bộ Tài nguyên và Môi trường khẩn trương xây dựng hệ thống hỗ trợ ra quyết định theo thời gian thực để đưa ra các phương án phục vụ chỉ đạo điều hòa, phân phối tài nguyên nước thông qua việc điều tiết chế độ vận hành các đập, hồ chứa, công trình khai thác nước và điều phối hoạt động khai thác, sử dụng nguồn nước trên các lưu vực sông theo quy định tại Khoản 2 và 3 Điều 35 Luật Tài nguyên nước.

Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và các địa phương đôn đốc các cơ quan chức năng, các chủ hồ chứa thực hiện nghiêm túc, đầy đủ các quy định của Quy trình vận hành liên hồ chứa trên các lưu vực sông, thực hiện chế độ quan trắc, thông tin hồ chưa theo quy định của pháp luật về tài nguyên nước. Rà soát các phương án vận hành hồ chứa với kịch bản mưa lũ cực đoan, đặc biệt là khu vực miền Trung đang được cảnh báo khả năng xảy mưa lũ dồn dập và mùa lũ kết thúc muộn trong các tháng 10 - 11/2024 do ảnh hưởng của hiện tượng La Nina. Đồng thời, nghiên cứu, đề xuất phương án sử dụng một phần dung tích phòng lũ trên mức nước dâng bình thường của hồ chứa lớn, quan trọng để nâng cao khả năng cắt giảm lũ cho hạ du khi xảy ra các tình huống khẩn cấp, bất thường theo quy định tại Khoản 8, Điều 50 Luật Tài nguyên nước.

Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn thực hiện các giải pháp nhằm tăng cường bảo vệ rừng, phát triển nguồn sinh thủy nhằm tăng cường khả năng giữ nước của đất, phòng, chống xói mòn đất, sạt lở, xâm nhập mặn, lũ ống, lũ quét, bảo vệ và phát triển nguồn nước để đảm bảo tuân thủ theo quy định của pháp luật về Lâm nghiệp và quy định tại Điều 29 Luật Tài nguyên nước.

Ủy ban quốc gia Ứng phó sự cố, thiên tai và Tìm kiếm Cứu nạn chủ trì, chủ động phối hợp với các bộ, ngành và địa phương tổ chức ứng phó sự cố môi trường, sự cố chất thải cấp Quốc gia. UBND cấp tỉnh phối hợp với các cơ quan liên quan hỗ trợ người dân bị ảnh hưởng từ bão, lũ gây ra; chủ động có biện pháp nhằm hạn chế việc phát tán chất thải gây ảnh hưởng đến sức khỏe người dân và môi trường; bảo đảm an ninh, an toàn và trật tự xã hội tại khu vực xảy ra sự cố theo quy định; phối hợp với Ủy ban quốc gia Ứng phó sự cố, thiên tai và Tìm kiếm Cứu nạn trong quá trình triển khai ứng phó sự cố theo nhiệm vụ được phân công theo quy định tại Luật Bảo vệ môi trường, Nghị định số 08/2022/NĐ-CP ngày 10/01/2022 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường và Quyết định số 146/QĐ-TTg ngày 23/02/2023 của Thủ tướng Chính phủ ban hành Kế hoạch quốc gia ứng phó sự cố chất thải giai đoạn 2023 – 2030.

Bên cạnh đó, chính quyền địa phương cần thường xuyên theo dõi thông tin về dự báo, cảnh báo KTTV và kết hợp với kiến thức, kinh nghiệm của địa phương để có phương án ứng phó, phòng tránh, nhất là các vị trí, địa bàn xung yếu. Chủ động, phối hợp với Bộ TN&MT triển khai xây dựng bản đồ tỉ lệ lớn về sạt lở đất theo Quyết định số 1262/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 27/10/2023 phê duyệt Đề án Cảnh báo sớm sạt lở đất, lũ quét khu vực Trung du, miền núi phía Bắc Việt Nam.

Trung Nguyên