Những hiểm họa lớn từ khói bếp đối với môi trường

Đối với hàng tỷ người trên khắp thế giới đang phát triển, đặc biệt là trẻ em và phụ nữ, phần lớn quá trình nấu ăn diễn ra bên trong nhà và khói mà nó tạo ra có chứa các chất độc hại. Loại ô nhiễm không khí trong nhà này đã gây ra 3,1 triệu ca tử vong sớm vào năm 2021 và là một phần của cuộc khủng hoảng lớn hơn dẫn đến biến đổi khí hậu và mất đa dạng sinh học.

Bà Martina Otto, Trưởng ban thư ký Liên minh Khí hậu và Không khí sạch của Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) cho biết: "Ô nhiễm không khí trong nhà là một trong những mối đe dọa lớn nhất đối với sức khỏe cộng đồng trên thế giới và đặc biệt có hại cho trẻ em. Nhưng tin tốt là công nghệ nấu ăn sạch hơn rất nhiều, tương đối rẻ và đã giúp cứu sống được nhiều người. Thách thức hiện nay là đưa công nghệ này đến tay nhiều người hơn".

Tuy nhiên, ô nhiễm không khí trong nhà vẫn là vấn đề sức khỏe và môi trường chưa được đầu tư nhiều nhất trên thế giới.

Ô nhiễm không khí trong nhà lan rộng đến mức nào?

Trên toàn thế giới, ước tính cứ 3 người thì có 1 người nấu ăn trên bếp lò kém hiệu quả hoặc ngọn lửa trần, hít phải khói độc hại từ các loại nhiên liệu rắn như gỗ, than củi và phân động vật. Vấn đề này đặc biệt nghiêm trọng ở Châu Phi, nơi cứ 5 người thì có 4 người tiếp xúc với ô nhiễm không khí trong nhà. Điều này làm gia tăng cuộc khủng hoảng ô nhiễm không khí. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), 99% người dân trên thế giới đang phải hít thở bầu không khí ô nhiễm.

Ô nhiễm không khí trong nhà chính xác là gì?

Có nhiều loại chất gây ô nhiễm không khí trong nhà, bao gồm nấm mốc, amiăng và carbon monoxide. Nhưng khi các chuyên gia đề cập đến ô nhiễm không khí trong nhà, họ muốn nhắc đến các chất gây ô nhiễm phát sinh từ bếp lò kém hiệu quả và ngọn lửa trần. Trong số những tác hại này, đáng kể nhất là các hạt bụi, khói, bồ hóng và carbon đen siêu nhỏ được gọi là vật chất dạng hạt mịn.

Ô nhiễm không khí trong nhà ảnh hưởng như thế nào đến cơ thể con người?

Các hạt bụi mịn có kích thước nhỏ hơn 10 micron - nhỏ hơn chiều rộng của một sợi tóc người - có thể xâm nhập vào phổi và máu. Từ đó, chúng có thể gây ra các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, bao gồm viêm phổi, bệnh tim, đột quỵ và ung thư phổi, trẻ sinh ra nhẹ cân và thai chết lưu.

Ai là người chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ ​​ô nhiễm không khí trong nhà?

Ô nhiễm không khí trong nhà gây ra hậu quả tàn khốc cho tất cả mọi người, dẫn đến cái chết sớm của khoảng 3,1 triệu người vào năm 2021. Trẻ em đặc biệt dễ bị tổn thương vì trẻ thở nhanh hơn người lớn nên hít phải nhiều chất ô nhiễm hơn, và hệ thống miễn dịch của trẻ vẫn đang phát triển, khiến trẻ có khả năng chống lại bệnh tật yếu ớt hơn người lớn.

Vào năm 2021, ô nhiễm không khí trong nhà đã khiến 237.000 trẻ em dưới 5 tuổi tử vong. Ô nhiễm không khí trong nhà cũng ảnh hưởng không cân xứng đến phụ nữ, vì họ thường là người nấu ăn. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, tại Châu Phi, phụ nữ và trẻ em chiếm 60% số ca tử vong sớm liên quan đến việc hít phải khói và ô nhiễm không khí trong nhà.

Nấu ăn sạch là gì?

Định nghĩa phổ biến nhất về nấu ăn sạch là bất kỳ sự kết hợp nhiên liệu và bếp nào đáp ứng các hướng dẫn của WHO về chất lượng không khí trong nhà. Điều đó thường bao gồm các bếp chạy bằng điện, khí sinh học, etanol và khí dầu mỏ hóa lỏng, sạch hơn và hiệu quả hơn so với các loại nhiên liệu rắn. Nó cũng có thể bao gồm các bếp sử dụng than củi hiệu suất cao và viên nén sinh khối; các thiết bị này tạo ra ít khói hơn so với bếp sinh khối truyền thống.

Mặc dù xét về mặt sức khỏe, tất cả các lựa chọn này đều tốt hơn so với nấu ăn trên lửa hoặc bếp sinh khối truyền thống, nhưng có sự khác biệt giữa chúng về tác động của chúng đối với khí hậu và môi trường địa phương. Khí dầu mỏ hóa lỏng có hiệu suất cao và thải ra ít carbon dioxide hơn nhiên liệu sinh khối - thường không được tái tạo và gây ra sự suy thoái đất tại địa phương - nhưng nó là nhiên liệu hóa thạch, do đó không bền vững về lâu dài.

Nhiên liệu biogas và bio-ethanol cũng hiệu quả, đốt sạch và về mặt lý thuyết là có thể tái tạo, mặc dù chúng phải đối mặt với những thách thức về lưu trữ và diện tích đất canh tác cần thiết để trồng nguyên liệu sản xuất nhiên liệu. Điều này khiến các thiết bị nấu ăn bằng điện hiệu quả cao có tiềm năng triển khai nhanh nhất các giải pháp nấu ăn sạch và ít carbon, đặc biệt là khi xu hướng đầu tư vào sản xuất điện tái tạo, cả lưới điện và ngoài lưới điện gia tăng.

Nấu ăn sạch bảo vệ đa dạng sinh học như thế nào?

Trên toàn cầu, hơn 50% số cây bị chặt hạ được sử dụng làm củi và than củi. Khi những tán cây này sụp đổ, chúng sẽ gây ảnh hưởng đến môi trường sống của vô số loài thực vật, động vật và các dạng sống khác. Việc chuyển sang nhiên liệu sạch hơn, như dầu hỏa và khí đốt tự nhiên, có thể giúp chống lại nạn phá rừng và sự gia tăng đáng báo động về tình trạng mất đa dạng sinh học.

Nấu ăn sạch giúp ngăn ngừa biến đổi khí hậu như thế nào?

Việc sử dụng nhiên liệu nấu ăn gây ô nhiễm cao, như than và củi, tạo ra nhiều carbon dioxide làm nóng hành tinh như ngành hàng không. Ông John Christensen, Giám đốc Trung tâm Khí hậu Copenhagen của UNEP cho biết, việc chuyển sang các thiết bị sạch hơn, như bếp điện, có thể giúp giảm lượng khí thải đó.

Theo ông, loại công nghệ này ngày càng nằm trong tầm với của các hộ gia đình nghèo ở các nước đang phát triển. Các quốc gia, bao gồm nhiều nước ở Châu Phi, đang nhanh chóng mở rộng sản xuất điện dựa trên năng lượng tái tạo trong khi các công ty đang sản xuất các hệ thống điện mặt trời nhỏ, giá cả phải chăng cho các hộ gia đình không được kết nối với lưới điện.

Ông Christensen cho biết: "Tin tốt là sự phát triển công nghệ và việc cắt giảm chi phí đã khiến việc nấu ăn bằng điện ngày càng trở nên dễ tiếp cận hơn".

Thế giới có đạt được những tiến bộ trong việc nấu ăn sạch không?

Theo UNEP, câu trả lời là có. Từ năm 1990, số người chủ yếu sử dụng nhiên liệu nấu ăn gây ô nhiễm đã giảm từ hơn một nửa dân số toàn cầu xuống còn 29% vào năm 2021, giúp giảm 36% số ca tử vong do ô nhiễm không khí trong nhà kể từ năm 2000. Điều này cũng là nhờ những nỗ lực mở rộng lưới điện và cung cấp cho các hộ gia đình nhiên liệu sạch hơn và bếp nấu ăn sạch hơn.

Tuy nhiên, khả năng tiếp cận năng lượng sạch vẫn còn hạn chế ở Nam Á và một số khu vực của Châu Phi, nơi hàng trăm triệu người vẫn phụ thuộc vào nhiên liệu rắn để nấu ăn và sưởi ấm.

Làm thế nào thế giới có thể mở rộng quy mô nấu ăn sạch?

Ô nhiễm không khí trong nhà vẫn là vấn đề sức khỏe và môi trường chưa được đầu tư nhiều nhất trên thế giới. Điều đó cần phải thay đổi. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế, trên toàn cầu, cần 10 tỷ USD mỗi năm vào năm 2030 để đạt được khả năng tiếp cận phổ cập với nấu ăn sạch. Các khoản đầu tư hiện tại chỉ là một phần nhỏ trong số đó.

Bà Otto cho biết: “Với những tiến bộ về công nghệ và giá thành giảm trong các công nghệ nấu ăn bằng năng lượng mặt trời, chúng ta cần đảm bảo rằng các hộ gia đình có thể mua được chúng với giá cả phải chăng”.

Bà cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nêu rõ các mục tiêu nấu ăn sạch, đặc biệt là các mục tiêu nấu ăn bằng điện, trong các đóng góp do quốc gia tự quyết định của các nước, một loạt các cam kết liên quan đến biến đổi khí hậu sẽ đến hạn vào năm 2025.

Lan Chi