Tôi đã dấn thân như thế

Chuẩn bị - khâu quan trọng trong quá trình điều tra

Những loạt bài khiến chúng tôi gặp nhiều khó khăn nhất thời gian qua như: “Đường đi của gỗ lậu qua xe chuyển phát nhanh”; “Lời man trá trong các rừng nghiến khổng lồ”; “Phá rừng như trảy hội ở nóc nhà Đông Dương”; “Đường dây buôn hổ xuyên biên giới”; “Những chiêu trò tàn sát thú rừng”; “Đột kích các tổng kho hành quyết chim trời”; “Xẻ thịt Cao nguyên đá”…

Dù đã thực hiện nhiều loạt bài liên quan đến phá rừng, buôn bán động vật hoang dã khác nhau, ở nhiều địa phương trên cả nước. Nhưng ở mỗi địa phương địa hình, thời tiết, văn hóa, cuộc sống sinh hoạt khác nhau, vì vậy, nhóm chúng tôi đều chuẩn bị cho mình những phương án điều tra phù hợp nhất.

Thông thường, trước khi đi thực địa, chúng tôi tìm hiểu rất kỹ địa hình, di chuyển trước đó vài ngày để gặp gỡ người dân, ăn ngủ cùng bà con, hỏi đường đi lại, thậm chí vào google - map để tìm hiểu. Cùng với đó là đặt ra nhiều phương án, tình huống đối phó để lường trước nếu như gặp phải những đối tượng manh động. “Lâm tặc” là đối tượng mà chúng tôi đã gặp rất nhiều trong quá trình tác nghiệp ở nhiều tỉnh trên cả nước, cũng là đối tượng đáng lưu ý nhất trong quá trình tác nghiệp của chúng tôi.

Bên cạnh đó, chuẩn bị, phân công công việc cho các thành viên trong nhóm điều tra trước khi vào “điểm nóng” là điều đặc biệt quan trọng. Vì nhiều nơi ở miền núi không có sóng điện thoại, hoặc sóng rất yếu. Tất cả sự chuẩn bị là vậy nhưng đến khi vào “hang cọp” còn nhiều vấn đề phát sinh khác nữa cần tùy cơ ứng biến.

Đã từ lâu, chúng tôi chứng kiến nhiều cánh rừng nghiến bị tàn sát, chặt phá không thương tiếc, hoang thú bị bẫy bắt, giết thịt, buôn bán xuyên biên giới, đặc biệt là khoảng 10 năm về trước tại Bắc Kạn, Hà Giang, Sơn La, giá gỗ đắt đỏ trên chợ đen. Các “con buôn”, lấy hồ sơ mua bán gỗ để “quay vòng” làm chiêu bài, để tiếp tục ngụy trang cho hành vi phá và mang gỗ nghiến ra khỏi rừng một cách “có giấy tờ”. Kể cả các loài động vật hoang dã quý hiếm ở nước ta nhiều năm nay cũng lâm vào tình cảnh tương tự, nhiều loài đang có nguy cơ tuyệt chủng.

Chúng tôi đi vào các vùng quê, đôi lúc xa ngái và heo hút nghèo. Có lúc bà con giấu chúng tôi trên nóc nhà của họ, để kỳ vọng vào việc nhà báo quay phim, chụp ảnh, trắng đêm dùng "dõi mắt cú vọ" tìm ra chân lý để góp một phần công sức nhỏ bé vào công tác bảo vệ môi trường, bảo tồn thiên nhiên.

Một hôm, ở miền Tây xứ Nghệ xa xôi, bà con người Thái đón chúng tôi, rủ rỉ chia sẻ, tâm sự những chuyện "mật" mà đến uống chén rượu tái ngộ cũng phải ngồi trong góc buồng tối vì sợ các trùm buôn hàng cấm theo dõi ngược rồi trả thù. Và rồi, tác phẩm của chúng tôi vinh dự đoạt giải cao tại Giải Báo chí quốc gia năm 2021.

Có khi bản người Mông ở Bắc Mê (tỉnh Hà Giang) mở lòng đón chúng tôi trong bí mật: Đến gặp lúc tối trời (cuối ngày), chia tay lúc trời chưa kịp sáng tỏ mặt người. Chùm phóng sự của nhóm tác giả chúng tôi đoạt Giải A, Giải Báo chí Toàn quốc về chống tham nhũng tiêu cực năm 2021 với vụ phá rừng nghiến cổ thụ "khủng nhất Việt Nam" được chúng tôi chắp bút từ đó. Nhiều cán bộ đã bị bắt giam hoặc chịu những hình thức xử lý thích đáng.

Muốn điều tra nội dung gì cần am hiểu và là “chuyên gia” vấn đề đó

Gần đây nhất, tháng 3/2023, khi điều tra về các cỗ xe mang dịch vụ bưu chính, thư báo, chuyển phát nhanh chở hàng lậu ở Sìn Hồ - Lai Châu, chúng tôi đã vào nhiều vai diễn khác nhau, từ con buôn lõi đời, đến người thành phố lần đầu dấn thân buôn gỗ, thậm chí diễn cảnh người nghèo không có tiền đi xe về thành phố để được ngồi lên những chiếc xe đang chở gỗ lậu… Đến khi loạt bài được đăng tải, chính quyền địa phương, bộ, ngành vào cuộc, sau đó 30 người - trong đó có cán bộ, cả lãnh đạo địa phương ở Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu - bị bắt giam... Hiện vụ việc vẫn đang tiếp tục được Công an tỉnh Lai Châu điều tra mở rộng.

Rồi tháng 4/2023, chúng tôi tiếp tục “hành trình” góp công sức vào công tác bảo vệ tài nguyên, bảo tồn thiên nhiên bằng loạt phóng sự điều tra: “Xẻ thịt” Cao nguyên đá Đồng Văn” tại tỉnh Hà Giang. Đây là Công viên địa chất toàn cầu đầu tiên của nước ta, nơi có địa hình, địa chất, địa mạo và thắng cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp. Ấy thế, có một số người đã ra sức tàn phá tài nguyên của thế giới, nhằm thu lợi bất chính, tư túi cá nhân.

Khi tiếp nhận thông tin, chúng tôi không quản ngại khó khăn di chuyển một ngày để tới được nơi cần đến, tìm hiểu mọi thông tin liên quan đến các hoạt động khai thác, sử dụng đá trên cao nguyên, từ đó, chúng tôi đã vào các vai dân buôn đá, chủ đầu tư, đơn vị thi công các công trình trên địa bàn, thậm chí là doanh nghiệp nhỏ tìm kiếm cơ hội làm ăn để tiếp cận, khai thác thông tin từ những người liên quan, trong đó có Quyền Chủ tịch Ủy ban nhân dân thị trấn Đồng Văn (huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang).

Từ những loạt bài vừa kể trên, kinh nghiệm cho thấy, khi phóng viên điều tra am hiểu, nắm chắc thông tin về vấn đề mình cần làm thì việc nhập vai điều tra trở nên dễ dàng hơn, khi thông tin được đăng tải cần tiếp tục bám sát, thúc đẩy cơ quan chức năng liên quan vào cuộc, trao đổi với các chuyên gia để tìm ra giải pháp giải quyết sự việc, hiện tượng đã nêu.

Và điều mà chúng tôi vui mừng nhất, tâm đắc nhất chính là sự thay đổi tích cực sau mỗi loạt bài chúng tôi phản ánh, mỗi sự thật đau lòng chúng tôi phanh phui… Một tỉnh hay một loạt tỉnh thành thay đổi cách nhìn nhận, ứng xử của họ về vấn đề mà chúng tôi nêu ra. Các lỗ hổng của nhiều điều luật khi đi vào cuộc sống đã lộ rõ sau các video, hình ảnh và bài viết chúng tôi điều tra được. Và cơ quan hữu trách tìm giải pháp xử lý các bất cập đó.

Một trong số rất nhiều tuyến bài đã vinh dự được góp tiếng nói tích cực (cùng các hoạt động tiếp theo của người cầm bút). Niềm tự hào nhất đối với chúng tôi là từ sau Loạt bài điều tra “Đột kích” các tổng kho hành quyết chim trời” là cơ sở để nhiều cơ quan liên quan vào cuộc, thúc đẩy, kiến nghị, để Thủ tướng Chính phủ có chỉ thị bảo vệ chim hoang dã cho Việt Nam.

Câu chuyện môi trường sống và thảm họa dịch bệnh nhãn tiền được vạch ra, với nhiều kẽ hở trong bảo tồn, đã khiến nhiều tổ chức uy tín hàng đầu thế giới cùng có Thư ngỏ gửi nhà chức trách nhằm ngăn chặn các chuyện buồn trong tương lai.

Chúng tôi thấy vui khi báo chí góp một phần nhỏ bé vào việc xây dựng xã hội tốt đẹp hơn. Những hiểm nguy hay cám dỗ chúng tôi đã gặp phải, đã đối mặt, đã vượt qua cũng không hề nhỏ. Nhưng với người cầm bút, có lẽ, được tận hiến cho công chúng của mình, luôn là niềm hạnh phúc lớn nhất. Làm được điều gì đó hữu ích cho đời - cho xã hội, cho một tòa báo hay rộng hơn là một nền báo chí.

Văn Hoàng