Trả lại màu xanh cho rừng

“Biểu tượng” trên vùng đất Phủ Quỳ

Khoảng những năm 70 đến đầu những năm 90 của thế kỷ trước, khi nhắc đến cây quế ở vùng đất Phủ Quỳ (các huyện Quỳ Hợp, Quỳ Châu, Quế Phong, Nghĩa Đàn, thị xã Thái Hòa ngày nay) không ai là không biết đến. Việc khai thác quế, bán quế thời đó cũng “nổi tiếng” không kém gì “cơn sốt” đá đỏ Quỳ Châu hồi cuối những năm 80, đầu những năm 90 của thế kỷ trước.

Những người lớn tuổi kể lại, hồi xưa, họ biết cây quế từ những cánh rừng tự nhiên, khi ấy cây quế mọc tự nhiên xen kẽ với những cây rừng khác. Quế thời đó rất nhiều, nhiều nhất là các vùng Quỳ Châu và Quế Phong ngày nay.

Cùng với sự thu hẹp của những cánh rừng tự nhiên theo thời gian, những cây quế cổ thụ đã dần bị đốn hạ để bán cho thương lái với cái giá mà nhiều người dân nghèo ở vùng cao thời đó dù có làm lụng vất vả cả đời chưa chắc đã dám mơ tới. Khi đó, cây quế dường như là “biểu tượng” của vùng đất này.

Những cánh rừng quế xanh mướt ở huyện vùng cao Quế Phong

Anh Bùi Văn Hùng - ở xã Châu Phong, huyện Quỳ Châu - người một thời từng đi “săn” cây quế và buôn quế, nhớ lại: “Thời đó giá quế vỏ đắt lắm. Những cây quế ở trong rừng vì thế bị người dân đi khai thác trộm nhiều. Khi đó lực lượng Kiểm lâm, Công an và chính quyền kiểm tra, xử lý gắt gao, nhưng vì giá quế đắt nên người dân vẫn cứ vào rừng bóc trộm quế”.

Còn anh Ngân Văn Tuấn, Trưởng bản Na Hứm, xã Thông Thụ, huyện Quế Phong, kể lại: “Xưa kia, ở xã Thông Thụ, cây quế cũng nhiều lắm. Tôi lớn lên là đã thấy cây quế già ở trong rừng. Sau đó do giá quế đắt, nhiều thương lái ở dưới xuôi đi tìm thu mua nên dân bản vào rừng bóc trộm quế về bán kiếm lời. Dần dà, quế rừng gần như hết…”

Anh Hà Minh Tuấn - một trong những tri thức trẻ trong “Dự án 60” trước đây, sau vài năm làm Phó Chủ tịch xã, nay anh Tuấn là Bí thư Đảng ủy xã Châu Kim, huyện Quế Phong. Trên đường dẫn chúng tôi vào trang trại rộng 3 ha ở trong núi của gia đình, anh Tuấn kể: “Trước đây, quế chủ yếu mọc tự nhiên thôi, nhưng sau đó người dân khai thác trộm nhiều nên cây to hầu như đã bị chặt hạ. Ở xã Châu Kim một số khu vực nay vẫn còn sót lại những cây có đường kính 10 - 20 cm. Sau khi có chủ trương giao đất, giao rừng thì những cánh rừng gần như là có chủ hết nên giờ người dân bảo vệ được cây quế tự nhiên khá nhiều”.

Xanh lại những cánh rừng quế

Trang trại của gia đình anh Tuấn không rộng. Chỉ khoảng 3 ha nhưng có đầy đủ suối, đồi và nhiều ao được đào theo hình bậc thang để nuôi cá và lấy nước tưới cho vườn ươm giống chè hoa vàng của gia đình.

Nói thêm về cây quế, anh Tuấn khoe: “Trang trại của nhà tôi rộng khoảng 3 ha thì cây quế chiếm khoảng 2 ha. Những cây to là cây quế mọc tự nhiên còn sót lại, còn những cây nhỏ hơn là gia đình trồng thêm qua các năm. Trồng cây quế là để thu hoạch lá, cành chiết xuất tinh dầu, còn vỏ để bán cho thương lái được giá khá cao. Ngoài ra, mục đích trồng quế của gia đình tôi là để tận dụng tán mát của cây quế che cho cây chè hoa vàng. Bởi cây chè hoa vàng thích hợp trồng xen những cây bóng mát, chứ để nắng trực tiếp là cây chè sẽ bị héo rồi chết”.

Cũng theo anh Tuấn, cả xã Châu Kim hiện nay có diện tích trồng cây quế đến khoảng trên dưới 200 ha, hàng năm người dân nơi đây bán quế cho thu nhập khá cao. Diện tích trồng cây quế ở xã Châu Kim vì thế sẽ còn tăng thêm theo thời gian…

Cánh rừng quế của anh Ngân Văn Tuấn, ở bản Na Hứm, xã Thông Thụ

Trong cơn mưa nặng hạt của buổi chiều giữa tháng 6, anh Nguyễn Văn Mạnh - Trưởng phòng Khoa học và Hợp tác quốc tế (Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt) cùng đồng nghiệp đưa chúng tôi vào bản Na Hứm, xã Thông Thụ - nơi có đến 50 hộ dân trồng khoảng trên 70 ha cây quế.

“Dân bản ở đây rất khoái trồng cây quế. Trước đây, đã có thời họ nói “không” với loại cây này vì lúc đó giá rẻ, đời sống của bà con lại khó khăn nên họ chuyển sang trồng cây keo vì nhanh chóng được thu hoạch. Thế nhưng, thời gian gần đây, sau khi bán keo họ lại chuyển sang trồng cây quế vì những lợi ích kinh tế vượt trội mà loài cây này mang lại” - Anh Mạnh, kể.

Anh Ngân Văn Tuấn, người đang sở hữu khoảng 1 vạn cây quế trên diện tích hơn 4 ha ở bản Na Hứm cho biết: “Sau khi vào tái định cư tại bản Na Hứm từ Dự án thủy điện Hủa Na, tôi bắt đầu trồng cây quế từ năm 2004. Lúc đó, giá thương lái thu mua quế đã bắt đầu tăng, hơn nữa bản thân tôi nghĩ cây quế là loài cây bản địa. Từ thời cha ông đều trồng cây quế, đất vùng này rất hợp nên quế phát triển rất tốt. Tương lai sẽ rất đáng chờ đợi…”.

Cũng theo anh Tuấn, trong những năm gần đây, được sự vận động của cán bộ Ban Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt cũng như hỗ trợ của Ban về giống cây, kỹ thuật, phân bón… nên người dân như anh rất tự tin trồng loại cây này thay thế cây keo.

“Cán bộ Pù Hoạt hướng dẫn chúng tôi trồng quế mỗi cây phải cách nhau 3 đến 3,5 m; đào hố sâu 20 x 20 cm, phân thì không nên bón nhiều vì quế là cây có tính chất nóng… có thế cây mới phát triển tốt” - Anh Tuấn cho biết.

Vườn ươm giống quế Quỳ ở bản Na Chạng, xã Tiền Phong với quy mô trên 10 vạn cây để cung ứng cho người dân mở rộng diện tích cây quế

Anh Lang Văn Châu, cũng ở bản Na Hứm tâm sự: Trước đây, gia đình anh cũng trồng cây keo, dù trồng keo chỉ từ 5 - 7 năm là cho thu hoạch nhưng mức đầu tư về giống, phân bón, hàng rào, chăm sóc… chi phí đầu tư rất cao, đặc thù vùng núi cũng hay gió lốc khiến keo bị gãy đổ rất nhiều, năng suất thấp nên thu hoạch không được bao nhiêu.

“Cây quế phát triển rất tốt và thực tế hàng năm đã cho thu hoạch từ tỉa cành, lá bán cho thương lái chiết xuất tinh dầu. Mỗi đợt cắt tỉa cảnh như vậy cũng bán được vài triệu đồng. Lấy ngắn nuôi dài, cây quế chỉ cần trồng vài ba năm là đã có thể cắt tỉa cành để bán, cho thu nhập, vừa để “nuôi” thân cây, cho cây phát triển nhanh hơn. Phần thu hoạch từ việc cắt tỉa cành, lá cây quế dùng để quay vòng đầu tư phân bón, công chăm sóc và các chi phí đầu tư khác…” - Anh Châu phấn khởi cho biết.

Cây “xóa đói, giảm nghèo”

Trong cuộc trò chuyện với ông Nguyễn Văn Sinh - Giám đốc Ban Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt được biết, từ năm 2018, đơn vị đã phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu Lâm sản ngoài gỗ tổ chức điều tra, đánh giá, chọn lọc cây trội quế quỳ trong rừng trồng tại xã Tiền Phong, Mường Nọc với một quy trình khắt khe đưa về vườn ươm giống cây Na Chạng, xã Tiền Phong. Theo đó, cây quế được sưu tầm chọn lựa ở hàng trăm hộ dân, được tính toán các giá trị trung bình của đường kính, chiều cao vút ngọn, chiều cao dưới cành, đường kính tán, độ dày vỏ trên cây vào phiếu điều tra cây trội. Trong hàng ngàn cây, các chuyên gia chỉ chọn được 10 cây trội đạt các tiêu chuẩn. Các cây này sau khi được Sở, ngành thẩm định, công nhận và cấp chứng chỉ đã được lập hồ sơ quản lý để phục vụ việc nhân giống lâu dài.

Cán bộ Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt hướng dẫn người dân kỹ thuật chăm sóc cây quế

Tại Vườn ươm giống cây Na Chạng có hàng chục cây giống mẹ quế quỳ đạt tiêu chuẩn được lựa chọn để nhân giống. Trạm trưởng Ngô Xuân Hải cho biết, hiện vườn ươm Na Chạng đang có trên 10 vạn cây quế giống hơn 4 tháng tuổi. Cây giống khi đến 1 năm tuổi là sẽ bắt đầu đủ điều kiện cung ứng cho người dân trồng. Từ năm 2017 đến nay, được sự hỗ trợ giống và kỹ thuật của Ban Quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt thì người dân ở nhiều xã như Thông Thụ, Đồng Văn, Tiền Phong, Hạnh Dịch…đã trồng được hơn 250 ha cây quế. Diện tích nói trên sẽ không ngừng tăng lên nhanh chóng trong tương lai gần.

Quế Quỳ là cây đặc sản, tinh dầu quế của quế Phủ Quỳ có các thông số vượt trội so với các giống quế ở các địa phương khác. Quế là nguyên liệu quý trong công nghiệp dược phẩm và thực phẩm, gỗ quế còn được dùng làm đồ mộc gia dụng. Ngoài ra, do có tán lá dày, rậm và xanh quanh năm nên rừng quế còn có tác dụng phòng hộ khá hiệu quả. Vì thế, cây quế là cây đa mục đích không chỉ nhằm góp phần xóa đói giảm nghèo mà kỳ vọng sẽ là cây làm giàu cho đồng bào vùng sâu, vùng xa của huyện miền núi Quế Phong.

Bài và ảnh: Đình Tiệp