Bản Cát Cát, ngôi làng độc đáo của vùng cao Tây Bắc

Bản Cát Cát (xã San Sả Hồ, huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai) là một làng dân tộc Mông nằm cách trung tâm thị trấn Sa Pa (tỉnh Lào Cai) 2 km. Bản Cát Cát hình thành từ thế kỷ 19 giữa thung lũng 4 bề núi dựng. Đầu thế kỷ 20, người Pháp đã phát hiện và chọn bản làm nơi nghỉ dưỡng cho các quan chức đồng thời cho xây dựng tại đây một nhà máy thủy điện. Ở đây có một thác nước đẹp mà theo tiếng Pháp có nghĩa là CatScat. Chính vì vậy, bản cũng lấy tên là Cát Cát (đọc chệch đi của CatScat).  

Tới đầu bản Cát Cát, bước theo những bậc đá dẫn xuống thung lũng, cảnh sắc làng quê yên bình hiện ra với những mái nhà chấm phá trên những thửa ruộng bậc thang, điểm xuyết những bụi giang, trúc, vầu xanh tốt... Thi thoảng lại bắt gặp những chiếc cối giã gạo không dùng sức người - nước suối chảy đầy máng một đầu chài thì đầu kia bật lên cao, khi nước tràn ra ngoài, đầu chài kia lại hạ xuống, giã vào cối thóc cho ra những hạt gạo trắng tinh.

Người Mông ở bản Cát Cát thường cất nhà dựa vào sườn núi. Đó là những căn nhà ba gian, có vì kèo ba cột ngang được kê trên phiến đá tròn hoặc vuông, mái lợp ván gỗ pơ mu, vách bằng gỗ xẻ. Nhà có 3 cửa ra vào, cửa chính ở gian giữa, hai cửa phụ ở hai đầu nhà. Cửa chính luôn đóng kín, chỉ mở khi nhà có việc lớn như quan hôn tang tế, cúng ma, dịp lễ tết. Trong nhà có gian thờ, nơi ngủ, nơi tiếp khách, bếp và sàn gác dự trữ lương thực. Những ngôi nhà mang phong cách như thế gọi là “nhà trình tường”.

Điểm nổi bật của bản Cát Cát là đến đây vào bất kỳ tháng nào trong năm, du khách cũng được hòa mình vào những cánh đồng hoa ngút ngàn, trải đều tăm tắp như hoa bất tử, hoa hướng dương, hoa hồng ri, hoa cánh bướm… xen lẫn màu xanh của ruộng bậc thang tạo nên bức tranh thiên nhiên thơ mộng, lãng mạn.

Bản Cát Cát không chỉ hấp dẫn du khách bởi phong cảnh thiên nhiên hoang sơ, trữ tình mà còn bởi những nét văn hóa truyền thống đặc sắc, đa dạng của đồng bào dân tộc Mông nơi đây. Du khách sẽ thực sự thích thú khi cùng hòa mình vào điệu múa dịu dàng của những cô gái Mông xinh đẹp, điệu khèn, tiếng đàn môi say đắm lòng người hay cùng giao lưu nhảy sạp với  những chàng trai, cô gái người Mông.

Ngoài trồng lúa, người Mông ở Cát Cát còn phát triển các nghề thủ công truyền thống như trồng lanh dệt vải, đan lát dụng cụ sinh hoạt, chạm trổ bạc và rèn nông cụ. Đến bản Cát Cát, du khách sẽ được tham quan khu trưng bày và bán các sản phẩm thủ công truyền thống của đồng bào dân tộc Mông. Những sản phẩm tinh xảo, độc đáo được tạo ra bởi bàn tay khéo léo của những con người nơi đây, không chỉ đem lại sức sống cho bản làng mà còn thể hiện nét văn hóa đặc trưng của người Mông được bảo tồn, gìn giữ qua nhiều thế hệ.  

Gần 80 hộ dân trong bản hầu hết nằm dọc theo con đường bậc thang lát đá giữa bản, một số nằm rải rác trên các sườn núi. Ði khoảng mấy trăm mét bậc thang là đến trung tâm Cát Cát, nơi hội tụ của ba dòng suối ngày đêm rì rào là suối Tiên Sa, suối Vàng và suối Bạc cùng ngọn thác Cát Cát (còn gọi là thác Tiên Sa) ầm ầm, tung bọt trắng xoá. Bên cạnh thác có hai chiếc cầu treo là cầu Si và cầu A Lứ thu hút rất đông du khách ngắm cảnh và chụp hình lưu niệm.

Nếu đến bản Cát Cát vào những ngày đầu năm, du khách còn có dịp tham gia lễ hội Gầu Tào nhằm cầu phúc, cầu mệnh cho dân bản. Đây là lễ hội lớn nhất trong năm phản ánh đời sống văn hóa tâm linh của đồng bào dân tộc Mông. Ngoài ra, du khách sẽ có cơ hội thưởng thức nhiều đặc sản như rượu ngô, thắng cố, thịt hun khói “khăng gai”, tiết canh gà, nhái nấu măng, bánh ngô, đậu xị... Bên cạnh đó, người dân địa phương còn bảo tồn được khá nhiều phong tục, tập quán độc đáo, trong đó không thể không kể đến “tục kéo vợ”. Khi người con trai đem lòng yêu một cô gái, anh ta sẽ tổ chức làm cỗ mời bạn bè để nhờ lập kế hoạch “kéo” cô gái về nhà rồi giữ cô trong ba ngày. Sau đó, nếu cô gái đồng ý làm vợ chàng trai thì sẽ tiến hành lễ cưới chính thức. Nếu bị từ chối thì họ cùng nhau uống bát rượu kết bạn và mọi việc trở lại bình thường. Lễ cưới người Mông ở Cát Cát thường được tổ chức từ 2 đến 7 ngày.  

Giữa thung lũng Mường Hoa, bản Cát Cát giống như một cô gái vùng cao dịu dàng, e ấp nhưng lại mang một vẻ bía ẩn, hoang dã khiến ai cũng muốn khám phá. Với những nét độc đáo riêng có của một bản vùng cao Tây Bắc, Cát Cát lâu nay đã trở thành điểm du lịch ấn tượng, không thể bỏ qua của du khách trong và ngoài nước khi đến Sa Pa. Nhờ phát triển các hoạt động du lịch cộng đồng, đời sống của đồng bào dân tộc địa phương được cải thiện đáng kể, đem lại cho Cát Cát một diện mạo mới nhưng không làm mất đi những nét đẹp truyền thống từ bao đời nay.