Chống ngập đô thị: Bài toán khó

Chi tiền tỷ chống ngập... vẫn ngập

Trong 20 năm trở lại đây, với việc tăng dân số, phát triển nhanh các khu  dân cư ở TP.HCM đã khiến hạ tầng tiêu thoát nước không theo kịp, mưa và thủy triều ngày càng lớn, dẫn đến tình trạng ngập nước ngày càng nghiêm trọng và phức tạp hơn. Tổng hợp đến cuối năm 2016, trên địa bàn TP còn khoảng 220 điểm ngập, chủ yếu do mưa hoặc mưa kết hợp triều cường; trong đó, 49 điểm ngập do ở những tuyến đường lớn hoặc khu vực do Trung tâm điều hành chương trình chống ngập nước TP quản lý.

Ngoài các nguyên nhân khách quan như: nhiều khu vực của TP.HCM có mặt đất tự nhiên thấp, lại nằm trong vùng ảnh hưởng mạnh bởi thủy triều biển Đông, nên hoàn toàn có thể bị ngập khi gặp đỉnh triều cao. Thì ngập lụt còn do một số nguyên nhân chủ quan từ các hoạt động con người gây ra. Đó là hệ thống tiêu thoát nước (cống tiêu, cửa tiêu, kênh tiêu) qua nhiều năm sử dụng không được bổ sung, sửa chữa, nên nhiều nơi giảm năng lực tiêu thoát, tăng nguy cơ gây ngập cục bộ.

Đáng chú ý, trong nhiều năm qua, không những một số sông, rạch bị lấn chiếm, thu hẹp và biến mất, mà còn nhiều diện tích ao hồ, đầm lầy, vùng trũng ngập nước ở TP.HCM cũng bị san lấp. Đặc biệt, khu vực quận 7 là nơi trũng thấp, mật độ sông rạch cao, đóng vai trò rất quan trọng đối với khả năng tiêu thoát nước cho toàn TP, nhưng hiện đã dành phần lớn diện tích cho phát triển đô thị. Đến nay, đã có khoảng 30% diện tích với hơn 100 kênh, rạch (khoảng 4.000ha) đã bị lấn chiếm.

Trên toàn TP hiện cũng còn tồn tại 59 trường hợp xây dựng lấn chiếm cửa xả (thuộc 23 tuyến đường), 105 hầm ga (thuộc 41 tuyến đường), 13,9km cống và 394 hầm ga (thuộc 92 tuyến đường), 61 vị trí lấn chiếm kênh, rạch phục vụ thoát nước. Ngoài ra, do ý thức của người dân chưa cao, thường có những hành vi như xả rác bừa bãi ra đường, kênh rạch, đường ống tiêu thoát nước, xây nhà lấn chiếm cống, làm cho tình trạng tiêu thoát  nước càng khó khăn thêm.

Theo thống kê, đến nay, toàn TP.HCM đã xây được 4.176 km/6.000 km cống thoát nước; nạo vét, cải tạo 60,3/5.075 km kênh rạch (đạt hơn 1%); hoàn thành việc xây dựng 1/10 cống kiểm soát triều, xây dựng 64/129 km đê bao bờ hữu sông Sài Gòn… nhưng vẫn chưa giải quyết được bài toán chống ngập. Hàng chục năm qua, TP.HCM đã triển khai hàng loạt dự án chống ngập với kinh phí hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm nhưng đến nay ngập nước vẫn còn là nỗi ám ảnh kinh niên của người dân thành phố. 

Loay hoay chống ngập

GS. Nguyễn Ân Niên, Hội Khoa học và Kỹ thuật thủy lợi TP.HCM cho rằng, ngập nặng ngoài lý do lũ và triều cường, mưa lớn, hệ thống thoát nước cũ kỹ, chưa có hoặc có nhưng chưa đủ, quá tải, thì còn do tác động của con người nảy sinh trong hoạt động quy hoạch, thiết kế và xây dựng các công trình, san lấp nền dẫn tới thu hẹp mặt cắt sông, rạch, làm cản trở dòng chảy. Cũng theo ông Niên, để việc chống ngập đạt hiệu quả, nhất thiết nên ưu tiên cho thoát nước nội thị và nạo vét kênh, rạch, tiêu thoát nước sau các cửa xả.

Theo ông Lê Văn Thành, Viện Nghiên cứu Phát triển TP.HCM, vấn đề ngập nước ảnh hưởng rất lớn đến phát triển kinh tế - xã hội nên công tác chống ngập rất quan trọng. Theo thời gian, đến nay ước tính tổn thất do ngập nước ở TP khoảng 200 tỷ đồng, đây cũng chỉ là ước tính mang tính gợi ý. Về giải pháp, ông Thành cho rằng ngoài việc thi công những công trình lớn thì cần thống kê tính toán tổn thất xã hội do ngập hàng năm; chuyển đổi nhận thức, hành vi của người dân; xử phạt nghiêm hành vi xả rác làm tắc cống rãnh…

Trong khi đó, GS. Lê Huy Bá, Chuyên gia đô thị có ý kiến rằng, trong nhiều năm trước, TP đã sai lầm hoặc thậm chí rất sai lầm trong chiến lược quy hoạch và thực hiện quy hoạch thoát nước đô thị. Quy hoạch sai cơ bản và mang tính manh mún, chưa hệ thống, chưa bao quát. Bởi lẽ cơ quan hữu quan chưa đặt TP vào một vị thế là một đô thị bán ngập triều, đô thị nằm trên vùng kênh rạch chằng chịt, đất chưa có nền ổn định. TP đã có ý tưởng rất khoa học là phải quy hoạch cống thoát nước thải riêng và nước mưa riêng nhưng TP vẫn chưa làm được.

Cũng theo GS. Lê Huy Bá, để giảm nhẹ gánh nặng đầu tư của nhà nước, thì xã hội hóa cũng là việc cần làm. Tuy nhiên, tư nhân nhận thi công dự án phải tuân theo một số quy định về thiết kế chống ngập từng lưu vực, đã được Hội đồng khoa học duyệt và phải qua đấu thầu công khai. Đặc biệt, TP cần rà soát kỹ hơn về các dự án đã và đang thực hiện, tránh tình trạng như kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè, đẹp cảnh quan mà vấn đề cốt lõi là ô nhiễm thì chưa giải quyết được.

Ông Đỗ Tấn Long, Trưởng Phòng Quản lý Hệ thống thoát nước mưa - Trung tâm Điều hành chương trình chống ngập nước TP.HCM cho biết: “Các dự án chống ngập đã có trong chương trình, kế hoạch ban hành. Tuy nhiên do vướng thủ tục nên các dự án lớn thuộc danh mục kêu gọi đầu tư hầu như rất ít được triển khai, thời gian lựa chọn nhà đầu tư kéo dài. Ngoài ra, còn khó khăn trong đầu tư, giải phóng mặt bằng và kêu gọi đầu tư để triển khai các dự án chống ngập. Việc xả rác sau mưa triều cường cũng rất khó khăn. Muốn thực hiện dự án thì phải có Luật Đầu tư công; xây dựng kế hoạch trung hạn, phải cải cách thủ tục hành chính, cơ chế chính sách đủ mạnh thì mới thành công”.